بجنورد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بجنورد، شهرستان و شهری در
استان خراسان است.
در شمال غربی
استان خراسان واقع است.
از
شمال به جمهوری
ترکمنستان ، از
مشرق به شهرستان شیروان، از جنوب شرقی به شهرستان اِسفراین، از
جنوب به شهرستانهای
شاهرود (در
استان سمنان ) و
سبزوار ، و از
مغرب به شهرستانهای شاهرود و
مینودشت (در
استان مازندران ) محدود است.
مشتمل بر چهار بخش مرکزی (حومه)، رازوجَرْ گَلان، مانه، سَمَلْقان، جاجَرم و چهارده دهستان است.
شهرستان بجنورد در ناحیه ای
زلزله خیز و در منطقه پیوستن
رشته کوه البرز به کوههای آلاداغ قرار دارد.
این کوهها با جهت غربی ـ شرقی در آن امتداد دارد.
مرتفعترین قله آن بهار (سرو)، با پوششی از
درختان سرو، (حدود ۰۵۰، ۳
متر ) است و چمن کالپوش با دشت (لیدت) شاه در دامنه آن قرار دارد.
کوههای بزداغی (مرتفعترین قله حدود ۶۹۲، ۱ متر)، در بخش مانه و سملقان امتداد دارد.
گردنه بزداغی در کنار جاده بجنورد به دهستان عندمان واقع است.
کوههای مَسینو (مرتفعترین قله حدود ۴۹۶، ۲ متر) در دهستان گیفان در مرز
ایران و جمهوری ترکمنستان و کوههای آغل چیل (مرتفعترین قله حدود ۴۶۰، ۱ متر) در مرز
ایران و
ترکمنستان امتداد دارد.
این شهرستان دارای جنگلهای تُنُکْ، مراتع، قناتها و چشمه های بسیار است.
در آن انواع
گوزن ،
قوچ ،
آهو ،
بزکوهی ،
گراز ،
خرس و
پلنگ یافت می‌شود.
از رودهای بجنورد رود کوچک عین اللّطف
و کال شور یا کالیمو و بابا امان است و قسمت علیای رود اترک از آن می‌گذرد.
محصولات عمده آن
غلات و انواع
میوه ،
دانه‌های روغنی و فرآورده های دامی است.
از جمله
صنایع دستی آن
جاجیم بافی و
قالیبافی و، بویژه بافت قالیچه های کردی و ترکمنی است.
در آبادی سیاب، ۳۵ کیلومتری مشرق شهر بجنورد، کارخانه
سیمان در حال احداث است.
پنبه کاری و کشت
چغندرقند در آن رواج دارد.
در
دوره قاجاریه پرورش
اسب در آن‌جا متداول بود
امروزه نیز
دامداری در آن‌جا رواج دارد.
در
دوره صفویه ، به فرمان
شاه عباس اول (حک: ۹۶۶ـ ۱۰۳۸) برخی از ایلات
کرد ، مانند شادلو، به
شمال خراسان (از جمله بجنورد) کوچانیده شدند که بازماندگان آن‌ها هنوز در آن‌جا زندگی می‌کنند
اما ساختار قبیله ای خود را از دست داده اند.
همچنین تیره‌هایی از ایل گِرایلی در آن‌جا ماندگار شده اند.
در قدیم برخی مناطق آن مانند جاجرم، بارکده
گرگان بود.
یاقوت حموی نیز از سَمَنْقَان (سملقان) مطالبی آورده است.
شهرستان بجنورد دارای
آثار تاریخی و باستانی فراوانی مانند
تپه ،
باغ ،
قلعه ،
غار ،
چشمه ،
بقعه ،
امامزاده و
مزار است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: قلعه «مخروبه» جلال الدین در کنار جاجرم،
که ظاهراً بازمانده شهر باستانی جاجرم است؛
گورستان و بقعه و چشمه بِش
قارداش در شش کیلومتری جنوب شهر بجنورد
شهر قدیمی چَرمغان (چهارمغان) منسوب به دوره
خوارزمشاهیان .
مزار بی بی صنم در دهکده دَرْتُومْ، حدود ۲۷ کیلومتری جنوب شرقی شهر بجنورد که ویژه
زنان است و روزهای
چهارشنبه در
تابستان زوار فراوانی دارد.
زیارتگاه چهل قیز (چهل دختر)، حدود بیست کیلومتری مشرق شهر بجنورد، در پای کوه هجان نزدیک چشمه ای در کنار دهکده قوش قلعه؛ آرامگاه
امامزاده سید ابراهیم پیغو در دهکده ای به همین نام، حدود ۲۱ کیلومتری شهر بجنورد؛ مزار
امامزاده اسماعیل (
باباامان )، حدود ده کیلومتری شمال شرقی بجنورد؛ نظرگاه اجاق در دهکده دهگاه، حدود ۳۵ کیلومتری مغرب شهر بجنورد، که اهالی به هنگام
اعیاد در آن‌جا گردهم می‌آیند و جشن می‌گیرند؛
نمازگاه (یا نظرگاه) بر فراز قله ای به همین نام، در جنوب شرقی آبادی کلاته سهراب، که هرسال دهقانان محل پس از برداشت محصول در آن‌جا
نماز می‌گزارند؛ قلعه موسوم به
قبز قلعه بابا امان ؛
غار بیدک ، حدود دوازده کیلومتری جنوب شهر بجنورد؛
غار تنگه در جنوب دهکده حصار شاهوردی خان، حدود هفده کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد؛ غار خزینه راهه، حدود دو کیلومتری شمال غربی دهکده اِسفیدان و غار شاه نشین در دهکده رَئین حدود ۲۷ کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد.
از تفرجگاههای آن می‌توان از
جنگل گلستان در جانب غربی شهرستان،
آبشار بیار ، فضای سبز باباامان، آبشار حمید و چشمه پیغو نام برد.
جاده اصلی
تهران ـ
مشهد از این
شهرستان می‌گذرد.
جاده های دیگری در بخشهای شهرستان احداث شده است.
ظاهراً در زمان
ناصرالدّین شاه ، حکومت استرآباد جزو بجنورد بود.
در ۱۳۱۶ش، طبق قانون تقسیمات کشوری، شهرستان بجنورد در
خراسان (استان نهم) تشکیل شد.
جمعیت شهرستان بجنورد، براساس
آمار ۱۳۷۰ش، به حدود ۴۳۲، ۳۸۱ تن می‌رسید که از آن میان ۵۸۳، ۱۳۸ تن (۳ر۳۶ درصد) شهرنشین و ۸۴۹، ۲۴۲ تن (۷ر۶۳ درصد) روستانشین بودند.
مردم آن
مسلمان و بیش‌تر پیرو مذهب اثنی عشری‌اند و به
زبان فارسی سخن می‌گویند.
گویشهای
کردی و
آذری خاصی نیز در آن‌جا رواج دارد.
از این شهرستان مردان بزرگی همچون
حسن بجنوردی برخاسته اند.
مرکز شهرستان بجنورد (جمعیت طبق آمار ۱۳۷۰ ش، حدود ۴۲۶، ۱۱۲ تن)، در ارتفاع ۰۱۰، ۱ متری، در دامنه شمالی رشته کوه آلاداغ، در دره ای پهناور و حاصلخیز در ۲۴۸ کیلومتری شمال غربی شهر مشهد واقع است و با جاده‌هایی به مراکز بخشها اتصال دارد.
میانگین گرمترین دمای آن در مردادماه به ۳۲ درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالانه آن به ۲۵۰ میلیمتر می‌رسد.
دره فیروزه با باغهای میوه در حدود چهارده کیلومتری جنوب غربی شهر، از تفرجگاههای اهالی شمرده می‌شود.
در جنوب شهر بجنورد، بر روی تپه ای باستانی بارگاهی با گنبد فیروزه ای به نام معصوم زاده،
زیارتگاه اهالی است.
از بناهای
دوره قاجاریّه در شهر بجنورد می‌توان از آیینه خانه (دارالحکومه سردار مفخم) در قسمت شمالی شهر، عمارت مفخم در حدود ۲۲۰ متری مشرق آن، عمارت خسروخان در قسمت شمال غربی شهر، چند کاروانسرا مانند کاروانسرای سبزه میدان از سده سیزدهم، حمام جاجرمی از قرن سیزدهم و مدرسه سلطانیه، که در ۱۲۶۶ بنا شده است، نام برد.
مسجد جامع بجنورد، قدیمیترین مسجد شهر است.
در ۱۳۰۲ ش بر اثر زمین لرزه ای، بجنورد و نواحی اطراف آن آسیب دید.
شهر بجنورد گرچه قدمت چندانی ندارد، در منطقه ای قدیمی است و منطقه بجنورد به لحاظ واقع بودن بر سر راه خراسان و داشتن چمنزارها و چشمه های فراوان از دیرباز ماندگاه جهانگشایانی بوده که به خراسان یا از طریق
خراسان به فلات مرکزی
ایران آمدوشد داشته اند.
آثار مکشوفه در تپه سرخرمن با قدمتی سه هزار ساله (دو کیلومتری مغرب شهر بجنورد) و ویرانه های آبادی بیژن یورت (یا کهنه کند، حدود دو کیلومتری مغرب شهر بجنورد) و شهر چرمغان در جنوب شهر بجنورد، که در
حمله مغول ویران شده است، مبیّن این امر است
در گذشته نام شهر بجنورد را بُزَنْجِرد ضبط کرده اند.
به نوشته رشیدالدین فضل اللّه در ۶۸۳ تکودار خان و در ۶۹۰ غازان خان وارد آن منطقه، از جمله کالپوش، شدند
به نوشته
اعتمادالسلطنه تولی خان دوم شهر کنونی بجنورد را ساخت و پس از وی فرزندانش بناهایی بر شهر افزودند.
شاه عباس اول قورچی یوسف جد اعلای تولی خان را حاکم کردهای شادلو در آن منطقه کرده بود و فرزندان وی مدتها در آن‌جا
حکومت کردند.
شهر بجنورد در فتنه محمدحسن خان سالار ویران، اما دوباره آباد شد.
در ۱۲۸۶ بجنورد شهری کوچک با
قلعه و
حصار محکمی مشتمل بر چهار هزار
خانوار بود و
بازار و
حمام و
مسجد و خیابانی راست و مسطح و عریض داشت، ارک آن با حصاری کوچک و برج و بارو در زمینی مرتفعتر از سطح شهر واقع بود.
در ۱۳۰۰،
ناصرالدّین شاه قاجار در سفر دوم به خراسان مدتی در بجنورد اقامت گزید.
در آن زمان، بجنورد بر روی تپه ای مرتفع که پیرامون آن را کوه فرا گرفته بود قرار داشت
و دور شهر به ۷۱۲، ۵
ذرع می‌رسید و دارای شش
مسجد از جمله مسجد جامع بود.
(۱) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰ـ۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمودهی، ۱۳۶۲ - ۱۳۶۳ش.
(۲) نیکلاس امبرسز، چارلز پ ملویل، تاریخ زمین لرزه های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ش.
(۳) ایران، وزارت جهاد سازندگی واحد آمار و برنامه ریزی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان خراسان (۱)، تهران ۱۳۶۳ش.
(۴) ایران، وزارت دفاع، اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۱۱ـ۱۹: غلامان ـ عشق آباد، تهران ۱۳۶۷ش.
(۵) ایران، وزارت راه و ترابری، دفترچه مسافات راههای کشور، تهران (۱۳۶۶ش).
(۶) ایران، نقشه راههای ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۷) ایران، وزارت راه و ترابری.
(۸) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه هواشناسی ۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۰، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۹) ایران، وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب ۱۶ آبان ماه ۱۳۱۶، تهران ۱۳۱۶ش.
(۱۰) حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۱) علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۲) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج۹: استان خراسان، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۱۳) رشیدالدین فضل اللّه، جامع التواریخ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، باکو ۱۹۵۷.
(۱۴) سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، شاهرود (نقشه)، تهران ۱۳۶۹ش.
(۱۵) سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، مشهد (نقشه)، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۶) احسان سیدی زاده، علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار و بناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، مشهد ۱۳۷۲ ش.
(۱۷) مرکز آمار ایران، آمارگیری جاری جمعیت ۱۳۷۰، نتایج عمومی استان خراسان، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۸) مرکز آمار ایران، آمارگیری جاری جمعیت ۱۳۷۰: نتایج عمومی کل کشور، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۹) مرکز آمار ایران، نقشه تقسیمات کشوری سال ۱۳۷۰: استان خراسان (۱)، تهران (بی تا).
(۲۰) مرکز آمار ایران، نقشه تقسیمات کشوری سال ۱۳۷۰: استان مازندران، تهران (بی تا).
(۲۱) هنری موزر، سفرنامه ترکستان و ایران: گذری در آسیای مرکزی، ترجمه علی مترجم، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۲۲) علی میرنیا، ایلها و طایفه های عشایری کرد ایران، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۳) علی میرنیا، پژوهش در شناخت ایلها و طایفه های عشایری خراسان و نقش سیاسی رؤسای ایلهای بزرگ در امور کشور، و روابط آن‌ها با حکومتها و استعمارگران، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۴) ناصرالدّین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان، تهران ۱۳۶۳ش.
(۲۵) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۲۶) چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان، ترجمه قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، مهرداد رهبری، تهران ۱۳۶۵ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بجنورد»، شماره۵۱۲.
