بتم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُتَّم، نام ولایت و ناحیه‌ای کوهستانی در ماوراءالنهر در بخش علیای
رود سغد (زرافشان) در حد فاصل جیحون و
سیحون علیا (ناحیه کوهستانی حصار و زرافشان کنونی) می‌باشد.
این ناحیه کوهستانی از ۳ بخش بتم نخستین، بتم میانی و بتم بیرونی تشکیل می‌شده،
و روستاهای بسیار و کوه‌های بلندِ غالباً سرسبز و با صفا داشته
که قلل آنها در سراسر
سال پوشیده از برف بوده است.
از این کوه‌ها رودخانه‌های پرآبی سرچشمه می‌گرفته، و به رودخانه‌های
سیحون و جیحون می‌پیوسته‌اند. از جمله این رودها، رود سغد بوده که از بتم میانی از آبگیری موسوم به «جَن» سرچشمه می‌گرفته، و به سوی
سمرقند و
بخارا جاری بوده است.
جن گویا واژه‌ای سغدی به معنای جوی،
چشمه و
چاه است که هم به آب ایستاده و هم به آب روان گفته می‌شده، و با توصیفاتی که از این آبگیر در کتاب‌های جغرافیایی شده، آبگیر جن همان «کول اسکندر» امروزی است.
اصطخری این آبگیر را به
دریاچه تشبیه کرده است
و مؤلف حدود العالم از آن با عنوان دریاچه‌ای یاد کرده است که از به هم پیوستن ۴ رود در ناحیه بُرغَر تشکیل می‌شده، و مساحت آن ۴
فرسنگ در ۴ فرسنگ بوده، و پیرامون آن دهکده‌های فراوانی وجود داشته است.
برغر احتمالاً معرب پرغر یا فرغر، و نام کنونی آن «فَلْغَر» است
این کلمه در
زبان سغدی به معنای زمین بالای کوه است.
از دیگر رودهایی که از این ناحیه سرچشمه می‌گرفته، رودهای خُرشاب، اوش و قُبا بوده که پس از پیوستن به اوزکند به
سیحون می‌ریخته است.
رودهای قبادیان و چغانیان نیز از رودهایی بوده‌اند که از کوه‌های بتم سرچشمه گرفته، به
جیحون می‌ریخته‌اند.
در این کوه‌ها چشمه‌هایی با آبهای گرم و سرد وجود داشته،
و از برخی چشمه‌های
آب گرم آن بخارهایی متصاعد می‌شده که از آنها نشادر به دست می‌آوردند و به دیگر نقاط صادر می‌کردند.
در کوه‌های بتم، معادن
آهن،
جیوه،
مس،
سرب،
طلا،
نقره،
نفت،
فیروزه و
زغال سنگ وجود داشته است.
ولایت بتم در دوره
ساسانیان از نیمه استقلالی برخوردار بوده است و مانند دیگر نواحی سغد بر آن شاهانی محلی فرمانروایی داشته‌اند. ابن‌خردادبه لقب شاهان بتم را «ذوالنعنعه» ذکر کرده است.
بتم در اوایل
سده ۲ق/۸م به دست مخلد بن یزید بن مهلب گشوده شد.
در سده ۳ق/۹م
مالیات ولایت بتم ۵ هزار درهم بوده که می‌تواند مبین وسعت کم این ناحیه باشد.
بنابر گفته مقدسی بتم از نواحی بدون شهر در ماوراءالنهر بوده است،
ولی اصطخری
و
ابن حوقل از دژهای استوار این ناحیه سخن گفته‌اند.
بتم اگرچه مدتی ظاهراً ناحیه‌ای مستقل بوده، لیکن در سده ۴ق/۱۰م جزو اسروشنه به شمار می‌رفته است.
در سده ۷ق/۱۳م بتم از نواحی فرغانه به شمار می‌رفت
و در
زمان یورش مغولان، این ناحیه همچون دیگر نواحی فرغانه به تصرف سپاهیان چنگیز درآمد.
چنگیز در اواخر عمر خود متصرفاتش را میان پسرانش تقسیم کرد و ماوراءالنهر و از جمله بتم
سهم جغتای گردید.
(۱) محمد بن حوقل، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م.
(۲) عبیدالله بن خردادبه، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق.
(۳) ابوالقاسم جیهانی، اشکال العالم، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۴) ابراهیم اصطخری، مسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م.
(۵) احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶) حدود العالم، به کوشش مینورسکی، تعلیقات ترجمه میرحسین شاه، کابل، ۱۳۴۲ش.
(۷) ابوطاهر سمرقندی، سمریه، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۸) باباجان غفورف، تاجیکان، ترجمه محمد نیازف، دوشنبه، ۱۹۹۷م.
(۹) محمدتقی مدرس رضوی، حواشی و تعلیقات بر تاریخ بخارای نرشخی، تهران، ۱۳۵۱ش.
(۱۰) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۱۱) منهاج سراج، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۲) یاقوت حموی، البلدان.
(۱۳) Barthold، WW، Turkestan Down to the Mongol Invasion، London، ۱۹۷۷.
(۱۴) Markwart، J، Wehrot und Arang، Leiden، ۱۹۳۸؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بتم»، شماره۴۴۸۰.
