• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بت در ادبیات فارسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی ازواژه‌هایی که از آن در ادبیات فارسی بحث شده بت می‌باشد.



بت، صنم و وَثَن در ادبیات فارسی از دیرباز در دو معنای حقیقی و مجازی به کار رفته است. در کاربرد این کلمات در معنای حقیقی همواره نکوهش بت پرستی و ستایش بت شکنی مراد بوده است.
[۱] محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۸۴،بیت ۸۳۶، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
[۲] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۴، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۳] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۴۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۴] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۶۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۵] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۶۴۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۶] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۹۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۷] مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، ج۱، ص۴۸۵، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۸] مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، ج۱، ص۴۸۹، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.



شعراء به استناد آیه «وَاِذْقالَ اِبْراهیمُ لاِ َبیه آزَرَ اَتَتَّخِذُ اَصْناماً اِلهَةً اِنّی اریکَ وَ قَوْمَکَ فی ضَلالٍ مُبین»
[۹] انعام/سوره۶، آیه۷۴.    
که در آن آزر، پدر یا عموی حضرت ابراهیم علیه السّلام به بت تراشی منسوب شده است، اشعار زیادی سروده اند.
[۱۰] محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۹۱،بیت ۹۹۱،دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
[۱۱] حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، ج۱، ص۴۱، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۱۲] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۸۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۱۳] ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۵۰۷، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۴] بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۱۹۳، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۵] بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۶] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۵۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۷] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۹۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۸] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۴۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۹] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۶۶۶، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
همچنین در شعر اخلاقی بت را مظهر بی ارزشی، عجز و سنگدلی و عاری بودن از حقیقت دانسته اند
[۲۰] ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۲۶۶، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۱] ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۳۲۴، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۲] ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۴۰۷، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۳] بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۴] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۲۵] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۳۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
و نیز کلماتی چون بتک و بت پرستک را در ذمّ بت پرستی به کار برده اند.
[۲۶] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۲۷] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۱۴۲۸، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.



در ادب فارسی از پرستندگان بت با عنوان بت پرست یا شمن یاد شده است
[۲۸] سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ص ۵۲۶، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۲۹] محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۱۰۳،بیت ۱۱۶۹، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
[۳۰] احمدبن قوص منوچهری، ج۱، ص۷۹، دیوان منوچهری دامغانی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۳۱] احمدبن قوص منوچهری، ج۱، ص۱، دیوان منوچهری دامغانی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۳۲] علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، ج۱، ص۳۸۲، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۳۳] علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، ج۱، ص۴۰۱، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۳۴] بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۶۴۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۵] مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، ج۱، ص۴۸۷، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۳۶] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۵۵۳، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
و مکان پرستش بت را بهار، فَرْخار، هَیکَل، فَغِستان، بتخانه، بتکده خوانده اند
[۳۷] علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص ۸۸، چاپ فتح اللّه مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۳۸] علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص ۸۷، چاپ فتح اللّه مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۳۹] حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، ج۱، ص۱۷۳، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۴۰] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۱] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۲] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۶۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۳] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۴] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۰۰، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۵] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۶] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۳۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۷] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۸] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۹] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۵۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۰] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۶۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۱] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۸۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۲] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۳] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۰۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۴] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۲۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۵] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۸۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۶] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۴۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۵۷] ابوالقاسم فردوسی، شاهنامة فردوسی، ج۳، ص۱۴، ج ۳، چاپ او اسمیر نوا و ع نوشین، مسکو ۱۹۶۵.
[۵۸] علی بن احمد اسدی، ج۱، ص۳۸۲، گرشاسب نامه، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۵۹] علی بن احمد اسدی، ج۱، ص۴۰۰، گرشاسب نامه، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۶۰] بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۲۶، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۱] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۴۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۶۲] شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۴۴۲، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۶۳] شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۷۵۶، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۶۴] شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۸۷۰، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
شعرا گاهی نام بتهای دورة جاهلی چون عزّی و لات و منات را در شعر خود آورده اند.
[۶۵] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۶۹، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۶۶] ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۳۲۴، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
از آثار شعرا درباره بت، می توان به منظومة «خنگ بت و سرخ بت» عنصری اشاره کرد، که داستان دو بت است در بامیانِ بلخ. این داستان را ابوریحان بیرونی به عربی ترجمه کرده و آن را «حدیث صنمی البامیان» نامیده است (معین، ذیل «خنگ بت و سرخ بت»). فرخی
[۶۷] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
ضمن قصیدة مشهور خود، در مدح محمود غزنوی و پیروزیش در فتح سومنات سرنگونی بتها و ویرانی بتخانة سومنات را وصف کرده، و سنایی نیز به این ماجرا اشاره داشته است.
[۶۸] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۵۲۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
همچنین سعدی ضمن بیانِ سفر خود به سومنات به ذکر داستان بتی زیبا و مرصّع می‌پردازد که مورد تقدیس خاص برهمنان بوده است و چون علت محبوبیتِ بت را جویا می‌شود، برهمنان می‌گویند: این بت سحرگاهان دست دعا به سوی یزدان برمی آورد. سعدی با مشاهدة این عمل، ظاهراً به بت ایمان می‌آورد اما شب هنگام موضوع را‌ به‌طور پنهانی بررسی می‌کند و درمی یابد که پشت پرده، مَطْرانی با کشیدن سر ریسمان، بت را به فریادخوانی وامی دارد. چون راز مطران فاش می‌شود شاعر به کشتن او مبادرت می‌کند و از آن‌جا می‌گریزد.
[۶۹] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۶، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
از مضامین دیگر بت در شعر فارسی آن است که زلیخا به قصد کامیابی از حضرت یوسف علیه السّلام روی بت را می‌پوشاند تا ناظر اعمال او نباشد و حضرت یوسف علیه السّلام به او می‌گوید: وقتی تو از سنگی شرم داری، من چگونه از خدای خود شرمناک نباشم.
[۷۰] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۳۱، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.



در زبان فارسی واژه های دوبتی و بت اشرفی دلالت بر نوعی از سکه های اشرفی دارند.
[۷۱] علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل بت، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۶۱ ش، ذیل «بهار»، «صنم»، «فغ»، «وثن».

بت، فغ، پیکر، صنم و وثن در معنای مجازی دلالت بر کمالِ زیبایی، شکوه و جلال، ستمگری، بی اعتنایی و معبود بودن معشوق دارد
[۷۲] سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ص ۵۳۰، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۷۳] محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۹۶،بیت ۱۰۴۹، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
[۷۴] محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۱۰۳،بیت ۱۱۷۹، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
[۷۵] حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری،لغت فرس، ص ۱۳۷، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۷۶] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۴۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۷۷] علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، ج۱، ص۴۰۱، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۷۸] بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۶۳۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۷۹] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۱۸، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸۰] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸۱] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۶۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸۲] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۹۶، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸۳] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۶۴۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸۴] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، ج۳، ص۳۱۳،بیت ۷۰۴، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۸۵] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۶۲۰، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۸۶] شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۹۷، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۸۷] شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۵۹۷، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
در این معنی غالباً حوزة حسن خیز ماوراءالنّهر مثل بوده است، چنانکه تعبیراتی چون بتان طَراز، خُتَن و تبّت و خَرخیز، کشمیر و یغما، چین و بت فرخار در شعر فارسی به کار رفته است
[۸۸] سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی،ص۵۰۳، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۸۹] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۲۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۹۰] محمدبن مسعود سوزنی، دیوان سوزنی سمرقندی، ج۱، ص۴۴۰، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۹۱] محمدبن عبدالملک امیر معزّی، کلیات دیوان معزی، ج۱، ص۳۵۶، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۹۲] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۹۳] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۹۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۹۴] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۳۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۹۵] شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۴۹۶، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.



شعرا در توصیف بهار، جهان را بتکده و بتخانه
[۹۶] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۶۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۹۷] علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۰۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
و طبیعت را که گلها و درختان را پدید می‌آورد بتگر خوانده اند.
[۹۸] حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، ج۱، ص۴۵، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.



صوفیه، صنم یا بت را مطلوب و خواستة قلبی می‌دانند که اگر در این خواسته غیرحق مراد باشد مذموم است و اگر طلب مقامی از مقامات سلوک باشد، ممدوح و مطلوب به شمار می‌رود.
[۹۹] یحیی بن احمد باخرزی، اوراد الاحباب و فصوص الا´داب، ج۲، ص۲۴۶، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۰۰] جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۰۱] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیّات شمس، ج۱، ص۲۲۷، تهران ۱۳۶۶ ش.
همچنین از نفس به عنوان بت نفس یا بت باطن یاد کرده و دوستی نفس را منشأ وجود بتهای دیگر دانسته‌اند و گفته‌اند که همة بتها را می‌توان شکست بجز دوستی نفس که بتی بزرگ است.
[۱۰۲] عبداللّه بن محمد انصاری، رسائل خواجه عبداللّه انصاری، ج۱، ص۲۹، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۰۳] عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۵۴، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۱۰۴] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، ج۱، ص۲۶۷،بیت ۳۶۹، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
به گفتة نسفی،
[۱۰۵] عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۵۰ ش.
شهوت شکم و فرْج و دوست داشتن فرزند، سه بت عوام‌اند که آدمی را به خود مشغول کرده اند. همچنین دوستیِ ظاهر، بت صغیر و دوستی مال، بت کبیر و دوستی جاه، بت اکبر است و چون بت صغیر و کبیر و اکبر غالب شوند بت عوام را مغلوب می‌کنند. اما برخی به حکم آیة «وَقَضی رَبُّکَ اَلاَّ تَعْبُدُوا الاّ ایّاهُ»
[۱۰۶] اِسراء/سوره۱۷، آیه۲۳.    
بت را مظهر هستی مطلق و توحید می‌دانند و بت پرستی را عین حق پرستی می‌شمارند و به موجب آیة «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا' باطِلاً»
[۱۰۷] آل عمران/سوره۳،آیه۱۹۱    
بت پرستان را عابدِ حق می‌خوانند.
[۱۰۸] محمدبن یحیی لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح، ج۱، ص۶۳۹ـ۶۴۲.
[۱۰۹] محمودبن علی خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۱۰] جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
عرفا بتکده و بتخانه را باطن عارف کامل یا عالم لاهوت و وحدت کل دانسته‌اند که مظهر ذات حق است.
[۱۱۱] محمودبن علی خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۱۲] جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، تهران ۱۳۶۶ ش.



بت در تعبیر مولوی
[۱۱۳] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۷۷، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
ساقی خمار و عاشق واصلی است که خانة بت نفس را ویران می‌کند و جانها از نَفَس گرم او تأثیر می‌پذیرند
[۱۱۴] عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیّات شمس، ج۱، ص۲۲۷ـ ۲۲۸، تهران ۱۳۶۶ ش.
اما او گاهی صنم را برای مخاطب خود‌ به‌طور مطلق به کار برده است.
[۱۱۵] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، ج۱، ص۴۵۱،بیت ۳۶۲۵، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۱۶] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۱۱۷] جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۵۴۶، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.

تعبیر بت و زنّار نیز در متون عرفانی مضمونی رایج است. چنانکه مرادِ صوفیه از بت اشاره به وحدت است و مراد از زنّار، خدمت و طاعت و ریاضت در برابر حق.
[۱۱۸] عبداللّه بن محمد انصاری، رسائل خواجه عبداللّه انصاری، ج۱، ص۲۹، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۱۹] محمدبن یحیی لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح، ج۱، ص۶۳۹.
[۱۲۰] مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۳۴، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۲۱] جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۱، تهران ۱۳۶۶ ش.



(۱) قرآن.
(۲) علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۳) علی بن احمد اسدی، لغت فرس، چاپ فتح اللّه مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۴) محمدبن عبدالملک امیر معزّی، کلیات دیوان معزی، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۵) عبداللّه بن محمد انصاری، رسائل خواجه عبداللّه انصاری، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۶) یحیی بن احمد باخرزی، اوراد الاحباب و فصوص الا´داب، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۷) شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۸) بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۹) محمودبن علی خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۰) محمدبن احمد دقیقی، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
(۱۱) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۶۱ ش، ذیل «بهار»، «صنم»، «فغ»، «وثن».
(۱۲) جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۳) مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۴) مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۵) محمدبن مسعود سوزنی، دیوان سوزنی سمرقندی، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۱۶) حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۱۷) علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۸) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامة فردوسی، ج ۳، چاپ او اسمیر نوا و ع نوشین، مسکو ۱۹۶۵.
(۱۹) عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیّات شمس، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۲۰) محمدبن یحیی لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح.
(۲۱) گلشن راز، چاپ کیوان سمیعی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
(۲۲) محمدمعین، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش، ذیل «فرخار»، «فغ»، «هیکل».
(۲۳) احمدبن قوص منوچهری، دیوان منوچهری دامغانی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۲۴) جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۲۵) جلال الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۶) ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۷) عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۲۸) سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران ۱۳۳۶ ش.

 
۱. ↑ محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۸۴،بیت ۸۳۶، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
۲. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۴، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۳. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۴۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۴. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۶۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۵. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۶۴۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۶. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۹۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۷. ↑ مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، ج۱، ص۴۸۵، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۸. ↑ مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، ج۱، ص۴۸۹، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۹. ↑ انعام/سوره۶، آیه۷۴.    
۱۰. ↑ محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۹۱،بیت ۹۹۱،دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
۱۱. ↑ حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، ج۱، ص۴۱، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
۱۲. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۸۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱۳. ↑ ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۵۰۷، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۴. ↑ بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۱۹۳، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۵. ↑ بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۶. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۵۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۷. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۹۰، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۸. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۴۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۹. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۶۶۶، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۲۰. ↑ ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۲۶۶، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۱. ↑ ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۳۲۴، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۲. ↑ ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۴۰۷، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۳. ↑ بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۴. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۵. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۳۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۶. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۷. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۱۴۲۸، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۲۸. ↑ سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ص ۵۲۶، تهران ۱۳۳۶ ش.
۲۹. ↑ محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۱۰۳،بیت ۱۱۶۹، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
۳۰. ↑ احمدبن قوص منوچهری، ج۱، ص۷۹، دیوان منوچهری دامغانی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۳۱. ↑ احمدبن قوص منوچهری، ج۱، ص۱، دیوان منوچهری دامغانی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۰ ش.
۳۲. ↑ علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، ج۱، ص۳۸۲، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۳۳. ↑ علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، ج۱، ص۴۰۱، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۳۴. ↑ بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۶۴۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۵. ↑ مجدودبن آدم سنایی، دیوان سنایی، ج۱، ص۴۸۷، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳۶. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۵۵۳، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۳۷. ↑ علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص ۸۸، چاپ فتح اللّه مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۳۸. ↑ علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص ۸۷، چاپ فتح اللّه مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۳۹. ↑ حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، ج۱، ص۱۷۳، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
۴۰. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۱. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۲. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۶۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۳. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۴. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۰۰، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۵. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۶. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۳۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۷. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۸. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۹. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۵۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۰. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۶۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۱. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۱۸۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۲. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۳. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۰۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۴. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۲۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۵. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۸۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۶. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۴۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۵۷. ↑ ابوالقاسم فردوسی، شاهنامة فردوسی، ج۳، ص۱۴، ج ۳، چاپ او اسمیر نوا و ع نوشین، مسکو ۱۹۶۵.
۵۸. ↑ علی بن احمد اسدی، ج۱، ص۳۸۲، گرشاسب نامه، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۵۹. ↑ علی بن احمد اسدی، ج۱، ص۴۰۰، گرشاسب نامه، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۶۰. ↑ بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۲۶، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۶۱. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۴۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۶۲. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۴۴۲، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶۳. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۷۵۶، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶۴. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۸۷۰، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶۵. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۶۹، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۶۶. ↑ ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ج۱، ص۳۲۴، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ ش.
۶۷. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۶۸. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۵۲۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۶۹. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۶، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۷۰. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۳۳۱، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۷۱. ↑ علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل بت، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۶۱ ش، ذیل «بهار»، «صنم»، «فغ»، «وثن».
۷۲. ↑ سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ص ۵۳۰، تهران ۱۳۳۶ ش.
۷۳. ↑ محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۹۶،بیت ۱۰۴۹، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
۷۴. ↑ محمدبن احمد دقیقی، ج۱، ص۱۰۳،بیت ۱۱۷۹، دیوان ابومنصور محمدبن احمد دقیقی طوسی، چاپ محمد جواد شریعت، ۱۳۶۸ ش.
۷۵. ↑ حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری،لغت فرس، ص ۱۳۷، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
۷۶. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۴۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۷۷. ↑ علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، ج۱، ص۴۰۱، چاپ حبیب یغمائی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۷۸. ↑ بدیل بن علی خاقانی، دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، ج۱، ص۶۳۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۷۹. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۱۸، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸۰. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸۱. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۶۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸۲. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۹۶، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸۳. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۶۴۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸۴. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، ج۳، ص۳۱۳،بیت ۷۰۴، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸۵. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۶۲۰، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۸۶. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۹۷، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۸۷. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۵۹۷، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۸۸. ↑ سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی،ص۵۰۳، تهران ۱۳۳۶ ش.
۸۹. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۴۲۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۹۰. ↑ محمدبن مسعود سوزنی، دیوان سوزنی سمرقندی، ج۱، ص۴۴۰، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۳۸ ش.
۹۱. ↑ محمدبن عبدالملک امیر معزّی، کلیات دیوان معزی، ج۱، ص۳۵۶، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۹۲. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۹۳. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۵۹۳، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۹۴. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۷۳۵، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۹۵. ↑ شمس الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، ج۱، ص۴۹۶، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۹۶. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۶۴، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۹۷. ↑ علی بن جولوغ فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ج۱، ص۳۰۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۹۸. ↑ حسن بن احمد عنصری، دیوان ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، ج۱، ص۴۵، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
۹۹. ↑ یحیی بن احمد باخرزی، اوراد الاحباب و فصوص الا´داب، ج۲، ص۲۴۶، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
۱۰۰. ↑ جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۰۱. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیّات شمس، ج۱، ص۲۲۷، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۰۲. ↑ عبداللّه بن محمد انصاری، رسائل خواجه عبداللّه انصاری، ج۱، ص۲۹، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۰۳. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۵۴، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۵۰ ش.
۱۰۴. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، ج۱، ص۲۶۷،بیت ۳۶۹، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۰۵. ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۵۰ ش.
۱۰۶. ↑ اِسراء/سوره۱۷، آیه۲۳.    
۱۰۷. ↑ آل عمران/سوره۳،آیه۱۹۱    
۱۰۸. ↑ محمدبن یحیی لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح، ج۱، ص۶۳۹ـ۶۴۲.
۱۰۹. ↑ محمودبن علی خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۱۰. ↑ جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۱۱. ↑ محمودبن علی خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۱۲. ↑ جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۱۳. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۷۷، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۱۱۴. ↑ عباس کی منش، پرتو عرفان: شرح اصطلاحات عرفانی کلیّات شمس، ج۱، ص۲۲۷ـ ۲۲۸، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۱۵. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، ج۱، ص۴۵۱،بیت ۳۶۲۵، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۱۶. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۲۶۷، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۱۱۷. ↑ جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس تبریزی، ج۱، ص۵۴۶، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۷۲ ش.
۱۱۸. ↑ عبداللّه بن محمد انصاری، رسائل خواجه عبداللّه انصاری، ج۱، ص۲۹، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۱۹. ↑ محمدبن یحیی لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح، ج۱، ص۶۳۹.
۱۲۰. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، ج۱، ص۴۳۴، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش.
۱۲۱. ↑ جعفر سجّادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۸۱، تهران ۱۳۶۶ ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بت در ادبیات فارسی»، شماره۴۶۵.    


رده‌های این صفحه : ادبیات | واژه شناسی
جعبه ابزار