بایکال
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بایکال، دریاچه‌ای در بخش جنوبی سیبری شرقی در جمهوری خودمختار بوریات و استان ایرکوتْسک جمهوری فدراتیو روسیه می‌باشد.
بایکال در زبان تاتارها بایکول بوده است و از دو واژه بای (=غنی) و کول (=دریاچه) پدید آمده است
(مغول‌ها در زبان خود این دریاچه را دالای - نور۱ (=دریای مقدس) می‌نامیدند.
در زبان مردم بومی یاقوتستان، بایکال به معنی دریاست.
به نظر می‌رسد که مؤلفان
مسلمان با این دریاچه چندان آشنا نبوده‌اند.
رشیدالدین فضل‌الله محل این دریاچه را در مسیر جنوبی رود سِلِنْگا (سلنگه) با نام بَرقوجین
و برقوجین توکوم نوشته است
ج۱، ص ۱۰۳). نام برقوجین به صورت برگوزین۲ بر یکی از رودهایی که از جانب شرق به دریاچه بایکال می‌ریزد، باقی مانده است.
رشیدالدین قوم برقوت (برقو) را از ساکنان این منطقه نامیده است.
در
کتیبه ترکی اورخون۳ متعلق به
سده ۲ق/۸م نام ساکنان این منطقه به صورت «بایرقو۴» آمده است.
دریاچه بایکال در فاصله ۵۱ و ۲۹ تا ۵۵ و ۵۰ عرض شمالی و ۱۲۱ و ۲۵ تا ۱۲۷ و ۳۲ طول شرقی واقع است.
مساحت آن ۵۰۰، ۳۱کم۲، طول آن ۶۳۶ و میانگین عرض آن ۴۸ کم و حداکثر عرض دریاچه ۴/۷۹ کم است
(ذخایر
آب شیرین کره زمین و ۷۰% آب شیرین روسیه و کشورهای مشترک المنافع (
اتحاد شوروی سابق) در دریاچه بایکال جمع شده است.
این دریاچه در ارتفاع ۴۵۶ متری از سطح
دریا واقع است. میانگین
عمق دریاچه ۷۳۰ متر و عمیق‌ترین ناحیه آن ۶۲۰، ۱متر است.
در بعضی آمارها حداکثر عمق دریاچه بایکال را که عمیق‌ترین دریاچه
جهان است، ۷۴۲، ۱متر نوشته‌اند.
آب ۳۳۶ رود بزرگ و کوچک به دریاچه بایکال می‌ریزد که عمده‌ترین آنها رودهای سلنگا، برگوزین، آنگارای علیا و تورکا هستند. آب دریاچه از طریق آنگارای سفلی خارج می‌شود و به رود ینی‌سئی می‌ریزد. دریاچه بایکال در منطقه تکتونیک عمیقی واقع شده است. کوه‌های اطراف آن تا ۲ هزار متر ارتفاع دارند که دریاچه را احاطه کرده‌اند. در دریاچه بایکال ۲۷ جزیره وجود دارد که ۲۲ جزیره آن دائمی و ۵ جزیره، موسمی هستند که گاه آب دریاچه سطح این ۵ جزیره را می‌پوشاند. بزرگ‌ترین جزایر این دریاچه، اولخون۱ به وسعت حدود ۷۳۰ کم۲ و اوشکانی بزرگ ۴/۹ کم۲ است.
خلیج‌های برگوزین و چیویرکوی۲ که توسط شبه جزیره سویاتوی نوس۳ (دماغه مقدس) از یکدیگر جدا شده‌اند و نیز خلیج پرووال۴ از عمده‌ترین خلیج‌های این دریاچه هستند.
مناطق اطراف دریاچه بایکال از نظر اقلیمی، ملایم‌تر از مناطق دیگر در سیبری است. میانگین دما در
تابستان (مرداد و شهریور) ۱۱ و در
زمستان (دی ماه) ۱۹- است.
آب بایکال تا عمق ۴۰ متر درخشان است. در اعماق این دریاچه بالغ بر ۶۰۰ نوع رستنی و ۲۰۰، ۱نوع جاندار آبزی وجود دارد و در آبهای آن ۵۰ نوع ماهی زندگی می‌کنند. در اطراف دریاچه چندین شهر و بندر واقع است و راه‌آهن سراسری سیبری از کنار آن می‌گذرد.
بومین نخستین خان ترک که عنوان ایلخان داشت، در نیمه سده ۶م ژوژانهایی را که در اطراف دریاچه بایکال می‌زیستند، نابود کرد
سرزمین خاقانات بزرگ در سده ۷م از کوه‌های آلتایین - نورو تا بایکال امتداد داشت
حدود ۶۳۱م محدوده دولت سیان‌تو۵ که اویغورها تابعیت آن‌را گردن نهاده بودند، از آلتایی تا خینگان و از صحرای گُبی تا بایکال کشیده شده بود
بررسی‌های باستان‌شناسان در سیبری مؤید وجود فرهنگی به نام «فرهنگ کورومچی» است که مرکز آن بایکال بود و مردم آن در
سواحل مسیر علیای رودهای آنگارا و لِنا تا حدود دریاچه بایکال سکنی داشتند
در سده ۷م امپراتور چین، ترکان را به حراست مرزهای کشور گمارد که تا صحرای گُبی و منطقه بایکال کشیده شده بود.
در سده ۲ق/۸م قبایل برقوت (برقو) در منطقه شرقی ماوراء بایکال و نیز قورقان۶ در محدوده اطراف دریاچه بایکال می‌زیستند.
در سده ۶ق/۱۲م «مِرْگیت۷» ها در دامنه کوه خینگای کنار دریاچه بایکال می‌زیستند
اروپاییان پس از کشف و استیلای این منطقه از سوی قزاق‌های روس در سده ۱۷م بانام این دریاچه آشنا شدند
از اواسط سده ۱۷م پژوهش درباره دریاچه بایکال آغاز شد و در سال‌های ۱۷۷۱-۱۷۷۲م برای نقشه‌برداری از این دریاچه کوشش‌هایی صورت گرفت و سرانجام در ۱۷۷۳م نخستین نقشه دریاچه بایکال انتشار یافت.
(۱) رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۲) عنایت الله رضا، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران، ۱۳۶۵ش.
(۳) W W، X Raboty po istorichesko o geografii n، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۵.
(۴) Brockhaus، Entsiklopedicheski o slovar'، StPetersburg، ۱۸۹۱.
(۵) BSE ۳.
(۶) Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
(۷) Ivanov، G، X Ba o kalskaya tragediya n، Posev، ۱۹۸۵، no ۹.
(۸) Khara - Davan، E، Chingis - Khan kak polkovodets i ego nasledie، Alma - Ata، ۱۹۹۲.
(۹) Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya، Moscow، ۱۹۶۰.
(۱۰) Minorsky، V، tr and Commentary on V ud = d al - q P lam، London، ۱۹۳۷.
(۱۱) Barthold.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بایکال»، شماره۴۴۶۳.
