بایزید بسطامی‌ثانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بایَزیدِ بَسْطامی‌ِ ثانی،
ابومحمد علی بن عنایت‌الله (زنده در ۱۰۱۱ق/۱۶۰۲م)،
عارف ، محدث، فقیه
شیعی و از نوادگان بایزید بسطامی بود.
تاریخ ولادت او دانسته نیست، اما با توجه به آگاهی اندکی که از احوال او در دست است و نیز تاریخ وفات استادانش می‌بایست در اواسط
سده ۱۰ق زاده شده باشد. بایزید مدتی در
مشهد از محضر بزرگان
فقه و
حدیث آن دیار، از جمله
شهاب‌الدین عبدالله بن محمود شوشتری ، معروف به شهید ثالث (د ۹۹۷ق/۱۵۸۹م) و نیز
شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی (د ۹۸۴ق/۱۵۷۶م)
پدر شیخ بهایی بهره جست و از آنان اجازه
روایت گرفت.
برخی از متأخران او را از شاگردان
علی بن عبدالعالی کرکی ، معروف به محقق‌ثانی (د ۹۴۰ق/۱۵۳۳م) دانسته‌اند
بایزید پس از فراگیری علوم و معارف دینی به تألیف آثاری در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی و نیز به
تعلیم و
تربیت شاگردان پرداخت. از جمله شاگردان وی، از سید حسین بن حیدر کرکی عاملی نام برده شده است
که از بایزید، اجازه‌ای برای روایت همه مرویات و تألیفاتش، دریافت کرده است. این اجازه در
محرم ۱۰۰۴ نگاشته شده، و صورت کامل آن در
بحارالانوار مجلسی
موجود است.
تاریخ وفات بایزید نیز روشن نیست، همین قدر معلوم است که او تألیف رساله قضا و قدر را در ۱۴ جمادی‌الاخر ۱۰۱۱ به پایان برده است. از این رو، می‌توان گفت که تاریخ وفات وی بعد از این
زمان ، و در نیمه اول
سده ۱۱ق است.
۱. نجاتیه، اثری است به فارسی پیرامون «
غیبت » که به زعم مؤلف، در آن عصر از گناهان شایع بوده است. کتاب مشتمل بر دو باب است: «باب اول در بیان غیبت و توابع آن» که دو مقدمه و شش فصل دارد و نگارنده در ضمن پنج فصل نخستین به بیان موضوعات مربوط به غیبت مثل مذموم بودن آن در روایات دینی، اقسام و علاج آن، اموری که غیبت در آن‌ها تجویز شده، و
کفاره غیبت پرداخته، و فصل ششم را به بیان توابع غیبت، یعنی
سخن‌چینی و
دورویی و
حسد ورزی اختصاص داده است. شیوه مؤلف در این باب، شیوه عالمان
حدیث و فقهاست که مباحث خود را بر مبنای احادیث مأثور پی می‌ریزند، و همان‌طور که خود در مقدمه کتاب آورده، به کتاب کشف‌الریبه عن احکام‌الغیبه
شهیدثانی (د ۹۶۶ق/ ۱۵۵۹م) نظر داشته است.
بایزید در باب دوم این کتاب به «توبه و آنچه بر آن متعلق است»، پرداخته، و این بار، در بیان مراتب
توبه و فروع آن، یکسر بر تألیفات «عارفان حقیقت و سالکان طریقت» تکیه کرده، و بر مذاق آنان سخن رانده است. او پاره‌ای از عبارات آنان را ذکر کرده، و تحت‌تأثیر نظرات متصوفه، توبه را نخستین مقام عارفان دانسته است.
این اثر به کوشش جلال‌الدین محدث در ۱۳۳۴ش در
تهران به چاپ رسیده است.
۲. الانصاف فی معرفة الاسلاف، اثری است در موضوع
امامت و تعیین
فرقه ناجیه . مؤلف
شیعه امامیه را تنها فرقه ناجی از میان ۷۳ فرقه دانسته است. از آن‌جا که در «اجازه» از این تألیف نام برده شده، تاریخ تألیف آن می‌بایست قبل از ۱۰۰۴ق بوده باشد.
گفته‌اند که بایزید این کتاب خود را به فرمان
شاه عباس اول به فارسی ترجمه کرد.
۳. اوقات الصلوة، رساله‌ای است فقهی درباره اوقات نمازهای پنجگانه که در پنج فصل ترتیب یافته است. نسخه‌ای از آن در مجموعه مشکوه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (شم ۹۴۴) موجود است.
۴. التحفة المرضیه للحضرة الرضویه، در
فقه ، بایزید این اثر را در
رجب ۹۷۹ در
طوس به انجام رسانده است.
۵. تفسیر آیه تبلیغ الولایه، به عربی، که مؤلف آن را در ۱۲ جمادی‌الاخر ۹۸۹ در
تبریز به نام مولی حسین صاعد نگاشت. نسخه‌ای از آن در مجموعه‌ای به نام دستور به شماره ۲۱۴۴ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
۶. جوابات المسائل الکلامیه، که به فارسی است.
۷. روضة العارفین، در
حقیقت تصوف و مقامات سالکان و آداب سلوک، که در ۹۹۴ق نگاشته شده است. مؤلف در ضمن ۹ باب به موضوعاتی از قبیل ذات
واجب ، معارف و اصطلاحات
صوفیه ، مقامات عشره، اعمال ظاهری و
اخلاق و احوال و آداب پرداخته است. از این اثر دو نسخه (شم ۱۳۴۴ و ۱۸۶۷) در کتابخانه سپهسالار، نسخه‌ای (شم ۶۵۶) در کتابخانه شماره ۱ مجلس شورای اسلامی و نیز میکروفیلمی (شم ۲۲۳۸) در کتابخانه مرکزی دانشگاه
تهران موجود است.
۸. قضا و قدر، مؤلف کتاب را به سه بخش تقسیم کرده است، بخش اول: مسأله
اختیار و قدر در اعمال انسان‌ها؛ بخش دوم: تأثیر
اراده خداوند در اعمال انسان‌ها؛ بخش سوم: درباره قضا و قدر. بایزید بسطامی این اثر را در ۱۴ جمادی‌الاخر ۱۰۱۱ برای شخصی به نام امیر مظفر نوشته است.
از این رساله نسخه‌ای (شم ۲۹۳) در مجموعه مشکوه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نسخه‌ای دیگر (شم ۱۶۹۲) در کتابخانه شماره ۱ مجلس شورای اسلامی موجود است.
۹. معارج التحقیق، در
فقه استدلالی ، جلد اول آن شامل یک مقدمه در خلاصه‌ای از مباحث
اصول فقه است و پس از آن کتاب
طهارت و
صلاة می‌آید. از عبارت مؤلف در پایان این جلد دانسته می‌شود که جلد دوم کتاب، باید با مبحث
زکات آغاز شده باشد.
تاریخ تألیف این اثر نیز چون در «اجازه» از آن یاد شده است، بایستی قبل از ۱۰۰۴ق بوده باشد.
نسخه‌ای از این کتاب (شم ۱۳۲۱) در کتابخانه شماره ۱ مجلس شورای اسلامی موجود است.
(۱) آقابزرگ تهرانی، الذریعه.
(۲) آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علینقی منزوی، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۳) عبدالله افندی، ریاض العلماء، به کوشش
محمود مرعشی و
احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۴) محسن امین، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۵) علی بایزید بسطامی ثانی، نجاتیه، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۴ش.
(۶) محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۷) شورا، خطی.
(۸) فهرست کتابخانه سپهسالار، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۹) محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۰) محمدعلی مدرس، ریحانةالادب، تبریز، ۱۳۴۶ش.
(۱۱) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بایزید یسطامی‌ثانی»، ج۱۱، ص۲۰.
