باسط

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

الباسِط، در مقابل القابض، از نام‌های خداوند که باهم یا جداگانه، عیناً یا به اشتقاق، در قرآن کریم و احادیث و ادعیه ذکر شده است.

---

بسط به معنای پهن کردن و گستردن است و بِساط به معنی هر چه پهن شود ؛واللهُ جَعَلَ لَکُم الاَرضَ بِساطاً «خداوند زمین را برای شما بگسترد».
قبض نیز به معنای گرفتن چیزی با کف و انگشتان است؛ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِن أَثَرِ الرَّسُولِ «من کفی از رد پای رسول را گرفتم».

---

قبض و بسط در قرآن بیشتر به معنای مجازی تضییق (تنگ‌دست گردانیدن ) و توسعه (دارا گردانیدن) به کار رفته و معادل «اقتار و رفاه» است؛ وَاللهُ یَقْبِضُ و یَبْسُطُ و اِلَیهِ تُرجَعُونَ «خداست که تنگنا و همچنین گشایش به وجود می‌آورد، همه به سوی او باز می‌گردید».

---

به عبارت دیگر، این دو واژه که برای افاده معانی محسوس وضع شده، برای معانی غیرمحسوس استعاره شده است. بیضاوی گوید: «یُقْتِرُ عَلی' بَعْضٍ وَ یُوَسِّعُ عَلی' بَعض » (در زندگی بر برخیِ تنگ می‌گیرد و بر برخی فراخ). به گفتة طبری و بیهقی آمده است: «یُقْتِرُ بِقَبْضِهِ الرّزْقَ عَمَّنْ یَشاءُ مِنْ خَلْقِهِ، و یُوَسِّعُ بِبَسْطِهِ الرِّزقَ عَلی' مَنْ یَشاءُ مِنْهُم » تنگ می گیرد به برگرفتن روزی از هر که خواهد؛ گشاده می‌کند به گسترش دادن روزی بر هر که خواهد.

---

قَتاده، مفسر معروف، از اَنس، دربان پیامبر، روایت می‌کند که در عهد پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم گرانی رخ داد. از او خواستند تا نرخ‌گذاری کند. فرمود: «انَّ اللهَ الباسِطُ القابِضُ الرّزاق»؛ به مفهوم آنکه گرانی و ارزانی هر کالا تابع کمبود یا فراوانی (میزان عرضه) آن، و به دست خداوند است. اوست که رفاه می‌دهد یا تنگی و سختی می‌آورد. از این‌رو، بسط و قبض را بیشتر به همین معنی گرفته‌اند؛ و در تأیید آن، این آیه را شاهد می‌آورند: اِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ ؛ «پروردگار تو روزی هر کس را که بخواهد گشاده می‌دهد یا تنگ می‌دارد».
این آیه، با کمی اختلاف، بیش از هفت بار در قرآن تکرار شده است

---

در دعاها نیز به همین معنی است: یا باسِطَ الیَدیَنِ باَلرَّحَمة ؛ «ای دو دست (فضل و احسان) گشوده به رحمت»؛ و الباسطُ فیهم بالجودِ یَدَه ؛ «در میان ایشان دست به بخشش گشود».

---

تفسیرهای دیگری نیز برای این صفات پذیرفته شده است:

۶.۱ - ستاندن و واگذاردن

قبض: ستاندن یا پذیرفتن
؛ یأخُذُ الصَّدَقاتِ خداوند صدقات را می‌ستاند، یعنی آنها را می‌پذیرد؛ بسط: درمقابل قبض، واپس دادن و واگذاردن
مَن ذَاالَّذی یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فیُضاعِفَهُ لَهُ اَضعَافاً کَثیرَةً» وَاللهُ یَقْبِضُ و یَبْسُطُ وَ اِلَیهِ تُرجَعُون؛ «کیست که خدا را وام دهد ـ وامی نیکو ـ تا خدا برایش دو چندان و چندین برابر کند».
با این مقدمه، یقبض و یبسط به معنای «می‌ستاند و باز می‌گرداند» نیز می‌تواند باشد.

۶.۲ - میراننده و زنده گرداننده

قابض: میراننده (مُمیت) و باسط: زنده گرداننده (مُحیی).
از این جهت، قشیری این دو صفت را، بدین دو معنی، در تقابل قرار می‌دهد: قابِضُ الاَرواحِ عَنِالاَشباحِ عِنْدَالمَماتِ و باسِطُ الاَرْواحِ علی الاَجسادِ عِنْدَالحَیاة

۶.۳ - به معنای لغوی

قَبَضَ و بَسَطَ به معنای لغوی: وَالاَرضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَومَ القِیَمَةِ ؛ «در روز قیامت، زمین (یک‌جا) در قبضه اوست؛ همچنین نوح: ۱۹ ؛ نازعات: ۳۰.

۶.۴ - قبضِ ظِلّ

قبضِ ظِلّ (کوتاه کردنِ سایه) اَلَم تَرَ اِلَی' رَبِّکَ کَیفَ مَدَّ الظِلَّ... ثُمَ قَبَضْنَاهُ اِلَینَا قَبْضاً یَسِیراً ، «آیا ندیدی که پروردگارت چگونه سایه را بگسترانید... سپس آن را آهسته به سوی خود بردیم »؛

۶.۵ - انقباض و انبساط دل‌های مؤمن

قبض و بسط: انقباض و انبساط دل‌های مؤمنان؛ بدین شرح که خداوند با افکندن خوف و رجا در قلب ایشان قبض و بسط پدید می‌آورد؛ یعنی دل آنها را گرفته یا گشاده می‌کند.
صوفیان این تفسیر را بیشتر می‌پسندند، و آن به‌ویژه با این سخن جُنید مطابقت دارد: اَلخَوْفُ یَقْبِضُنی والرَّجاءُ یَبْسُطُنی می گوید: قبض، نزد عارفان، اشارتی است که بر قلب عارف فرود آید که کوتاهی نموده سزاوار تأدیب باشد؛ از این جهت دل او فرو کشد. و بسط بشارتی است بر او که مورد عنایت و لطف حق قرار گیرد؛ گشادگی و سرور عارض آن شود.

---