باران در عرفان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از وازه‌هایی که
عرفا به آن توجه کرده‌اند، باران می‌باشد.
لفظ «باران» جزو اصطلاحات
صوفیه نیست، ولی در بعضی از آثار صوفیه و گاه در اشعار عرفانی فارسی به معنای استعاری «
رحمت الهی» به کار رفته است. البته باران ظاهر و طبیعی هم می‌تواند رحمت باشد، لاکن رحمتی که صوفیه و
عرفا از لفظ «باران» اراده می‌کنند رحمتی باطنی است که بر دل
مؤمنان و سالکان فرود می‌آید. این معنی ابتدا در تفاسیر عرفانی قرآن پیدا شده است.
لفظ «باران» از قرن هفتم به بعد در اشعار عرفانی
زبان فارسی با معنای عرفانی به کار رفته است. در پاره ای از رسایل که بعضی از نویسندگان در تعریف الفاظ استعاری در شعر صوفیانه نوشته اند، لفظ باران، مانند معانی استعاری بعضی الفاظ دیگر چون «
ابر» و «
باد» و «
سیل» و «
جویبار» و «
زمین» و «
آسمان» و «
خورشید» و «
ماه» تعریف شده است و معنایی که برای آن ذکر کرده‌اند همان است که مفسران قدیم به این لفظ داده اند. از جمله این آثار،
رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ تألیف
شرف الدین حسین الفتی تبریزی است که در تعریف باران نوشته است : «نزول رحمت را گویند».
در رساله اصطلاحات درویش محمد طبسی
و در کشّاف اصطلاحات الفنون تهانوی
نیز همین معنی آمده است. البته در اکثر این نوع رسایل لفظ باران و تعریف آن ذکر نشده است، زیرا لفظ باران جزو الفاظ استعاری اصلی در شعر عرفانی، مانند اسامی اعضای بدن معشوق یا الفاظی چون «باده» و «جام» و «ساقی» و «خرابات»، نیست.
در
قرآن چندین
آیه هست که از نزول «مطر» و «ماء» از
آسمان سخن می‌گوید. در بعضی از این آیات مطر در واقع عذابی است که خداوند بر
کافران نازل می‌کند، ازینرو گاهی از این باران به «مطرسوء» تعبیر شده است.
اما لفظ «ماء» و نزول آن در مواردی به کار رفته که خداوند قصد داشته از رحمت خود به مؤمنان یاد کند، و گاهی نیز از چنین آبی به صفت «طهور» یاد شده است. باران در معنای رحمت، همین «ماء» است.
از جمله قدیمترین تفاسیر عرفانی که در نزول ماء به نزول رحمت تفسیر شده، تفسر
ابن عطاء الادمی (متوفی ۳۰۹) است که در حقایق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمی درج گردیده است. ابن عطا در ذیل آیه «و یُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِن السَّماءِ ماءً لیُطَهِّرَکُم بِهِ»
دو معنی برای این ماء ( باران) در نظر گرفته است: یکی معنای حقیقی لفظ، دیگری معنای مجازی آن می‌باشد. معنای حقیقی باران آبی است که ظواهر ابدان را از آلودگی‌ها پاک می‌کند، و معنای مجازی آن رحمتی است که بر دل‌ها نازل می‌شود و آن‌ها را منوّر می‌کند و بر سینه‌ها نازل می‌شود و آن‌ها را از وساوس شیطان می‌رهاند
در تفاسیر عرفانی بعد نیز همین معنی برای نزول ماء درنظر گرفته شده است. در تفسیر فارسی ابوالفضل میبدی به نام
کشف الاسرار «ماء» به باران ترجمه، و به‌طور کلی به رحمت الهی، رحمتی که بر قلب مؤمن نازل می‌شود، تفسیر شده است. میبدی در ضمن تفسیر آیه «وَ هُوَالذَّی أَرْسَلَ الرّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یدی رحْمَتِهِ و اَنْزَلْنا مِن الْسَماءِ ماءً طَهُورا»،
باد و باران را از آثار رحمت خداوند دانسته و در ترجمه آیه «فَانظُر اِلی آثارِ رَحْمَةِللهِ کَیْفَ یُحْیِ الاَرضَ بَعْدَ مَوْتِها»
نوشته است : «بنگر به نشانههای رحمت او... باران آسمان را رحمت نام کرد از آن‌که به رحمت می‌فرستد». این است که گفت جلّ جلاله : «بین یدی رحمته»
میبدی، از قول ابوالقاسم نصرآبادی معنای دیگری، نقل کرده که در تفسیر آیه «وانزلنا من السماءِ ماءً طهورا»
گفته است : «هو الرّش الّذی یرش من میاه المحبة علی قلوب العارفین
فتحیا به نفوسهم بإماتة الطبع فیها...»
این معنی در واقع مکمّل معنای رحمت است.
عمیق‌ترین و مهم‌ترین بحث‌های عرفانی در این باره، از
محیی الدین ابن عربی (متوفی ۶۳۸)، بخصوص در دو اثر اصلی او فصوص الحکم و
فتوحات المکّیه، است. محیی الدین نیز مانند مفسّران پیشین برای باران و همچنین آب معانی باطنی در نظر گرفته است؛ همان طور که
آب، کلاً، مایه حیات است و هر چیز از جریان آب در آن زنده است،
از لحاظ باطنی نیز حیات دل‌ها از آب است.
محیی الدین، در یک جا، آبی را که بر زمین دل‌ها فرود می‌آید «معارف عقلیه» خوانده است
با نزول این معارف است که دل‌ها از آلودگی جهل پاک می‌شوند.
(۱) قرآن.
(۲) ابن عربی، الفتوحات
المکّیة، السفر الخامس، چاپ د عثمان یحیی، قاهره ۱۹۷۷.
(۳) ابن عربی، فصوص الحکم، چاپ ابوالعلاء عفیفی، بیروت ۱۴۰۰.
(۴) ابن عطاء الله اسکندری، «تفسیر ابن عطاء»، چاپ پل نویا، در محمدبن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۵) حسین بن احمد الفتی، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶) محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه (و دیگران)، کلکته ۱۸۶۲.
(۷) محمدبن علی شاه طبسی، آثار درویش محمد طبسی، چاپ ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۸) احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، ۱۳۵۷ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باران در عرفان»، شماره۱۳۷.
