باذل مشهدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
میرزامحمد رفیع معروف به رفیع خان که متخلص به باذل مشهدی است که در این مقاله به مسئولیت‌های باذل،
اخلاق و
سیرت و آثار ایشان مخصوصا کتاب
حمله حیدری پرداخته می‌شود.
باذِل مشهدی، میرزامحمد رفیع (د ۱۱۲۳ق/۱۷۱۱م)، معروف به رفیع خان و متخلص به باذل، از امرا و ادیب و شاعر پارسی سرای
شبه قاره هند در
قرون یازدهم و دوازدهم می‌باشد.
او خود را از احفاد خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینی می‌دانست.
پدرش میرزا محمود مشهدی به روزگار
شاهجهان (حکومت: ۱۰۳۷ ـ ۱۰۶۸) از
مشهد به هندوستان رفت. وی ظاهراً در هند نفوذ و مقامی داشته، زیرا دو محله در شهر‌های
اورنگ‌آباد و
برهانپور، به نام محمود پوره منسوب به اوست.
باذل در
شاهجهان آباد (
دهلی) به
دنیا آمد
(که به گونه‌ای از او سخن گفته که گویی بیرون از هند متولد شده است).و در
حکومت شاهجهان به مقاماتی دست یافت.
عموی باذل،
میرزا محمد طاهر ملقب به وزیرخان (متوفی ۱۰۸۳)، نیز در همان عهد به هند رفت و در ایام شاهزادگی
اورنگ زیب عالمگیر (حکومت: ۱۰۶۸ ـ ۱۱۱۸) مقرّبِ او بوده است.
بعداً عالمگیر او را به ترتیب به صوبه‌داری برهانپور و اکبرآباد و مالوه منصوب کرد. عموی دیگر باذل، میرزا جعفر سروقد، در مشهد مدرسه داشت؛ اما سه
پسر او، نورالدین محمدخان (متوفی ۱۱۲۶) و فخرالدین محمدخان (متوفی ۱۱۳۹) و کفایت خان، به هند رفتند و به خدمات دیوانی پرداختند.
باذل در
شاهجهان آباد (دهلی کنونی)
زاده شد.
نخست، نزد
شاه
زاده معزالدین،
فرزند عالمگیر، به شغل دیوانی پرداخت.
سپس، از سوی عالمگیر، حاکم بانس بَریلی و بعد
مأمور حراست قلعه گوالیار شد.
پس از وفات عالمگیر (۱۱۱۸) از خدمت عزل شده و در دهلی عزلت اختیار کرد و در ۱۱۲۳ در همان‌جا درگذشت.
آرامگاه وی در محمود پوره برهانپور واقع است.
درباره
سیرت پسندیده باذل سخن‌ها گفته‌اند و از تخلص او، باذل، پیداست که وی بخشنده بوده است.
او مردی بود متصف با فضایل اخلاقی که به برآوردن نیاز مردم اهتمام داشت. شهرتش بیشتر به سبب شاعری و سرودن
حمله حیدری است. باذل با
ناصر علی سرهندی (متوفی ۱۱۰۸)، شاعر نامدار آن روزگار، مصاحبت داشت.
اما سرهندی او را در مجلس خود
استهزا کرد. سراج الدین علیخان آرزو شاهجهان آبادی (۱۰۹۹ـ۱۱۶۹) نیز در هفده سالگی در گوالیار با او ملاقات کرده است. باذل
غزل و
مثنوی می‌سرود و غزل‌هایش در تذکره‌هایی که شرح حال او را آورده‌اند نقل شده است.
در این بخش به آثار باذل مشهدی پرداخته می‌شود.
انشای باذل، نمونه نثر فارسی اوست که میرعلیرضا حسینی سبزواری و جعفر سیّاح در بیاض مشترک خود (تألیف ۱۰۸۷ـ۱۰۸۹ در برهانپور) آورده‌اند.
نسخه خطّی این بیاض در موزه ملی
پاکستان،
کراچی به شماره ۲۶۶ـ۱۹۶۳، N.M.موجود است.
اعتقادیه، منظومه‌ای در پانزده بند در
حمد خدا و
نعت رسول اکرم (صلّی‌للّه‌علیه‌وآله‌وسلّم)، که در آن بیاض نقل شده است.
منشآت، از نمونه‌های نثر باذل است که گمان می‌رود پیش از ۱۰۸۷-۱۰۸۹ق نگاشته شده باشد.
دیوان باذل که به گفته ایمان (متوفی ۱۲۲۶) پر از اشعار دلپذیر بوده است.
در دارالکتب
قاهره نسخه‌ای تحت عنوان کلیات میرزا رفیع باذل موجود است که شماری غزل به
زبان فارسی و چند
قصیده به
زبان اردو در آن دیده می‌شود،
ولی معلوم نیست که این همان دیوان او باشد.
آنچه در فهرس المخطوطات الفارسیه، به عنوان کلیات باذل مشهدی آمده است، با کلیات میرزامحمد رفیع سودای شاهجهان آبادی (۱۱۲۵ـ۱۱۹۵) مطابقت دارد.
ساقی‌نامه، در هیچ‌یک از تذکره‌های موجود، اشاره‌ای به این اثر نشده است، ولی منزوی
و
عباسی نوشاهی،
از وجود این منظومه و دست‌نویس‌های آن خبر داده‌اند.
حمله حیدری، معروف‌ترین اثر او، حماسه‌ای دینی است در
سیره حضرت رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم)، و
خلفای راشدین تا پایان
خلافت عثمان بن عفان که به
تقلید شاهنامه فردوسی به بحر متقارب سروده شده است، این اثر، مفاد بسیاری از
احادیث نبوی در آن مندرج است.
درباره شمار ابیات این منظومه، ارقام اغراق‌آمیزی گفته‌اند،
مثلا تعداد ابیات آن را از ۰۰۰، ۲۸ تا ۰۰۰، ۹۰ ذکر کرده اند؛ اما قول صاحبِ کلمات الشعرا، که آن را در حدود ۰۰۰، ۴۰ می‌داند، مقبول‌تر است زیرا این تذکره در زمان حیات باذل (ح ۱۱۱۵)، تألیف شده است و تا آن زمان هنوز تکمله‌ای برای حمله حیدری سروده نشده بود.
ولی در واقع شمار ابیات آن بیشتر از ۲۴ هزار بیت نیست. مأخذ عمده این اثر، روایت منظوم
معارج النبوه فی مدارج الفتوه تألیف معین‌الدین محمد فراهی، معروف به ملامسکین یا معین مسکین (د ۹۵۴ق/۱۵۴۷م) است
تاریخ دقیق آغاز و اتمام سرودن این منظومه مشخص نیست. اته به استناد قول ویلهلم پرچمی نویسد که باذل پنجاه
سال به سرودن آن مشغول بوده و کار او در ۱۱۱۹ به پایان رسیده است.
(از آن‌جا که وی پس از
مرگ عالمگیر در ۱۰۶۸ق معزول و منزوی شد، این نظر معقول و پذیرفتنی می‌نماید، خاصه که از سرودن غزل و مدیحه سرخورده شده بود
).
اما باید در نظر داشت که پیش از آن، مؤلف کتاب
کلمات الشعرا به این مثنوی هم طوری اشاره کرده که گویی تا آن زمان به اتمام رسیده بوده است.
وقتی که آرزو شاهجهان آبادی در حدود ۱۱۱۶ باذل را در گوالیار دید، او مشغول سرودن این مثنوی بود (
مجمع النفائس).
وی حمله حیدری را با عنایت به آثار شاعرانی چون فردوسی، اسدی طوسی، نظامی گنجوی و غیره پدید آورد
این مثنوی در قلمرو زبان فارسی، بویژه در جامعه
شیعیان، بسیار شایع بوده و در امام باره (حسینیه‌های) هندوستان به عنوان کتاب
روضه خوانده می‌شده است.
این مجالس به «حمله خوانی» (به قیاس روضه‌خوانی)
شهرت یافته بود
کثرت نسخ خطّی آن در کتابخانه‌های
جهان نیز مؤید رواج آن است. حمله حیدری سه بار در هندوستان و یک بار در
ایران چاپ شده است.
علی ابراهیم خان خلیل (متوفی ۱۲۰۸) در خلاصه الکلام، که تذکره مثنویات است، گزیده آن را آورده است.
دو مثنوی دیگر نیز با همین عنوان و در همین موضوع، یکی سروده ملاّ بمان علی راجی کرمانی (متوفی ۱۲۳۷ـ۱۲۴۱) و دیگری ازگل احمد، چاپ شده است.
بخش عمده‌ای از این منظومه درباره زندگی پیامبر (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم) است. این منظومه با حمد خداوند و نعت پیامبر (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم) شروع می‌شود و حوادثی چون
معراج و
هجرت پیامبر (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم)، جنگ‌های
بدر،
احد،
احزاب،
فتح مکه، رویداد
غدیرخم و ایام خلافت خلفای سه‌گانه را به تصویر می‌کشد. بیان شاعر در این منظومه به گونه‌ای است که نقش و تأثیر
امام علی (علیه‌السّلام) را در حوادث مختلف، برجستگی خاصی داده است. این منظومه با ماجرای
قتل عثمان به انجام رسیده، و به سبب مرگ شاعر کار ناتمام مانده است.
رواج این منظومه بسیاری از شاعران شیعی را بر آن داشت که آن را تا پایان زندگی امام علی (علیه‌السّلام) که موضوع اصلی کتاب است، ادامه دهند،
از این گونه افزوده‌ها و نظیره‌ها مثنوی‌هایی در دست است :
۱. از
سید ابوطالب فندرسکی اصفهانی، معاصر
شاه سلیمان صفوی، زنده در ۱۱۲۴، در ۰۰۰، ۵ بیت، درباره احوال حضرت علی (علیه‌السّلام)، و وقایع جنگ‌های
جمل و
صفین و
نهروان تا واقعه
شهادت آن حضرت؛
۲. از
میرزا ارجمند متخلص به آزاد، و جنون کشمیری (متوفی ۱۱۳۴)، فرزند عبدالغنی بیگ قبول، که به خواهش پسر پسر عموی باذل به تألیف آن پرداخته و آن را در ۱۱۳۱ به پایان رسانیده است. همین تکمله بخطا به محمد صادق آزاد و غلام علی آزاد بیلگرامی نیز منسوب شده است
۳. از شاعری به نام نجف که تکمله ابوطالب فندرسکی را به دست آورده و در ۱۱۳۵ به منظور پیوستن این دو منظومه به یکدیگر ابیاتی سروده و آن‌ها را به صورت یک کتاب درآورده است.
۴.
ملاّ بمان‌علی راجی کرمانی، معاصر
فتحعلی‌شاه قاجار، منظومه‌ای به نام حمله حیدری با همان مضمون منظومه باذل سروده است.
۵. حربه حیدری از شاعری به نام کرم، تألیف ۱۱۳۵ـ۱۱۵۰.
۶.
اعلام ماتم یا حمله حسینی از محمد محسن تتوی (تألیف ۱۱۳۶).
۷.
صولت صفدری از محب علی خان حکمت (تألیف ۱۱۴۳).
۸.
جذبه حیدری از عبدالعلی احسن بنگالی (تألیف ۱۱۴۴ـ۱۱۵۱) که بعداً شاعری به نام
شاه کوثر، ابیاتی در تعریف آن سروده و آن را نیز به جذبه حیدری موسوم کرده است.
۹. از سید پسند علی بلگرامی، (چاپ آگره، ۱۳۰۵).
۱۰.
محاربه غضنفری یا جذبه حیدری (چاپ مرادآباد، ۱۳۰۹).
حمله حیدری باذل چندین بار به
زبان اردو و دیگر زبان‌های محلی شبه قاره ترجمه، و برخی چاپ شده است.
۱. حرب حیدری از محمد نوروز حسن بلگرامی (پس از ۱۲۵۲)؛
۲.
حرب حیدری از سید ذوالفقار علی صفا (متوفی ۱۲۶۰)؛
۳. هیبت حیدری، منظوم، از واجد علی اختر
شاه اَوَده (۱۲۶۵)؛
۴. هیبت حیدری، منظوم، از سید ابرار حسین (متوفی ۱۳۰۰)؛
۵. هیبت حیدری، ترجمه منظوم از میرمحمد حسن علی خان حسن سندی (متوفی ۱۳۲۴)؛
۶. حربه حیدری یا غزوه حیدری از حیدر میرزا (چاپ لکهنو)؛
۷.
غزوات حیدری از سیدمحسن علی (چاپ لکهنو)؛
۸. غلبه حیدری و محاربه صفدری، ترجمه منظوم از محمد میرزابن تجلی علی
شاه.
متن اصلی حمله حیدری نیز بار‌ها در ایران و هند، به چاپ رسیده است
(۱) آزاد بلگرامی، غلام علی، سرو آزاد، لاهور، ۱۹۱۳م.
(۲) غلامعلی آزاد بلگرامی، سروآزاد، حیدرآباد دکن ۱۹۱۳، ص ۱ـ۱۴۲.
(۳) آقابزرگ، الذریعه.
(۴) ابراهیم خان خلیل، علی، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، ۱۹۷۸م.
(۵) اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه صادق رضازاده شفق، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۶) اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
(۷) استوری، چ ا، ادبیات فارسی، تحریر روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۸) افتخار، عبدالوهاب، تذکره بی‌نظیر، الله‌آباد، ۱۹۴۰م.
(۹) ایمان، رحم علی خان، منتخب اللطایف، به کوشش محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۱۰) باذل مشهدی، محمدرفیع، حمله حیدری، تهران، علمی.
(۱۱) بشیر حسین، محمد، «ترجمه منظوم آثار فارسی به زبان اردو»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۴۲ش، س ۶، شم ۶ و ۷.
(۱۲) بهزادی اندوهجردی، حسین، «حملهحیدری یا بزرگ‌ترین حماسه مذهبی فارسی»، نامه آستان قدس، مشهد، ۱۳۴۹ش، دوره ۸، شم ۴.
(۱۳) خوشگو، بندر ابن داس، سفینه، به‌کوشش محمد عطاءالرحمان، پتنه، ۱۹۵۹م.
(۱۴) راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبان پاکستانی، اسلام‌آباد، ۱۳۶۵ش.
(۱۵) سرخوش، محمدافضل، کلمات الشعراء، به‌کوشش صادق علی دلاوری، لاهور، ۱۹۴۲م.
(۱۶) شاهنوازخان، مآثرالامرا، به کوشش میرزا اشرف علی، کلکته، ۱۳۰۹ق.
(۱۷) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۸) صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۱۹) طرازی، محمود، فهرست المخطوطات الفارسیه، قاهره، ۱۹۶۷م.
(۲۰) عباسی نوشاهی، خضر، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب، اسلام‌آباد، ۱۳۶۵ش.
(۲۱) کوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج‌الافکار، به کوشش اردشیر خاضع، بمبئی، ۱۳۳۶ش.
(۲۲) گلچین معانی، احمد، تذکره پیمانه، مشهد، ۱۳۵۹ش.
(۲۳) گلچین معانی، احمد، «حماسه‌های دینی»، نامه آستان قدس، مشهد، ۱۳۴۶ش، دوره ۶، شم ۴.
(۲۴) گلچین معانی، احمد، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۴۶ش.
(۲۵) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۱ش.
(۲۶) منزوی، خطی.
(۲۷) منزوی، خطی مشترک.
(۲۸) منزوی، احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۴۰۸/۱۹۸۸/۱۳۶۱ش.
(۲۹) نقوی، حسین عارف، «ترجمه‌های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی»، دانش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۹ش، شم ۲۲.
(۳۰) نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۵ش.
(۳۱) نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی، اسلام‌آباد، ۱۳۶۲ش.
(۳۲) A، A Catalogue of the Arabic، Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh، Calcutta، ۱۸۵۴.
(۳۳) سراج الدین علی بن حسام الدین آرزو، مجمع النفائس، نسخه خطی کتابخانه بانکی پور، ش ۲۴۴۵، میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۴۷۷۴.
(۳۴) ابوطالب خان تبریزی، خلاصه الافکار، نسخه خطّی موزه بریتانیا، ش ۵۴۲، ۱۸ Add گ ۳۲.
(۳۵) علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعرا، نسخه خطی موزه بریتانیا، ش ۱۶۷۲۹، گ ۸۴، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۳۷۲.
(۳۶) محمدعلی برهانپوری، مرآه الصفا، نسخه خطّی موزه بریتانیا، ش ۶۵۴۰ ـ ۶۵۳۹ Add، فصل ۱۴.
(۳۷) محمد بقاسهارن پوری، مرآه جهان نما، نسخه خطّی موزه بریتانیا، ش ۱۹۹۸ Or، گ ۳۲۴.
(۳۸) تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور ۱۹۷۲، ج ۵، ص ۱۴۶ـ۱۴۷.
(۳۹) علی ابراهیم خان خلیل، خلاصه الکلام، نسخه خطّی کتابخانه بادلیان، مجموعه الیوت، ش ۸۴.
(۴۰) نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۶.
(۴۱) میرعبدالرازق خوافی اورنگ آبادی، بهارستان سخن، چاپ میرعبدالوهاب بخاری، مدارس ۱۹۵۸.
(۴۲) میرعبدالرازق خوافی اورنگ آبادی، ماثرالامراء، کلکته ۱۸۸۸، ج ۳، ص ۹۳۶ـ۹۴۰.
(۴۳) بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو: تذکره شعرای فارسی، چاپ
شاه محمد عطاالرحمن عطا کاکوی، دفتر ثالث، پنته ۱۳۷۸/۱۹۵۸، ص ۵۶ ـ ۵۷.
(۴۴) میرحسین دوست سنبهلی، تذکره حسینی، لکهنو ۱۲۹۲/۱۸۷۵، ص ۷۲.
(۴۵) محمد رفیع سودای شاهجهان آبادی، کلیات سودا، چاپ محمد شمس الدین صدیقی، لاهور ۱۹۷۲.
(۴۶) محمد
مظفر حسین صبا، روز روشن، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۴۷) حسین عارف نقوی، «ترجمه‌های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی»، دانش (اسلام آباد)، ش ۲۲ (تابستان ۱۳۶۹ ش)، ص ۸۹ ـ ۹۱.
(۴۸) حسین قلی خان عاشقی عظیم آبادی، نشتر عشق، چاپ اصغر جان فدا، دوشنبه ۱۹۸۱، ج ۱، ص ۲۴۳ ـ ۲۴۶.
(۴۹) محمد قدرت الله گوپاموی، نتایج الافکار.
(۵۰) محمد بختاورخان، مرآه العالم، تاریخ اورنگزیب، چاپ ساجده.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۴۳۲۱، برگرفته از مقاله «باذل». دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باذل مشهدی»، شماره۱۳۴.
