بابالقمان سرخسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بابالقمان سرخسی از عقلای مجانین قرن چهارم و از معاصران و مصاحبان پیرابوالفضل سرخسی بود.
ابوسعید ابوالخیر (۳۵۷ـ۴۴۰) در ایام جوانی او را در
سرخس دیده و از احوال و اقوالش مطالبی نقل کرده است.
بقعه بابالقمان سرخسی در حومه شهر سرخس است؛ و تاریخ بنای بقعه به اعتبار طرح کلی آن و شیوه آجرچینی و کاربندی زیر طاق و گنبد، به قرن ششم باز می‌گردد و ظاهراً در کنار آن مدرسه و خانقاهی نیز بوده که بکلی ویران شده است. طول و عرض خارجی بقعه ۷۰ر۱۷_۴۰ر۲۶ متر، و ساختمان آن از دو بخش مربع شکل متصل به هم تشکیل شده است: یکی ایوان ورودی بزرگ و مرتفعی در جانب شمالی و دیگری
آرامگاه که در وسط چهارضلع داخلی آن طاقنماهایی ساخته شده است. بقعه دارای دو طبقه و طبقه دوم آن غرفه دار است. طرح چهارضلعی بنا در قسمت بالا با تعدادی تُرُنبه (قسمت کاربندی زیر گنبد) به طرح هشت ضلعی تبدیل شده که حجم چشمگیری را در نمای خارجی آن به وجود آورده است و گنبد کم خیز دوپوش بر روی گردنیِ (قسمت خارجی زیر گنبد) استوانه شکلی استوار گردیده است. نورِ داخل بقعه از چهار نورگیر مستطیل شکل در بدنه هشت ضلعی تأمین می‌شود. طاقنماهای داخلی بنا با آجرکاری ظریف و طرحهای هندسی لوزی گود و برجسته تزیین شده است. بر
سردر ورودی بقعه کتیبه ای به خطّ نسخ گچبری شده است که تاریخ ۷۵۷ بر آن دیده می‌شود و نشانه مرمتهای بعدی بناست.
تزیینات داخل بنا بسیار بوده، ولی با گذشت زمان آذینهای کاشی فروریخته است.
ایوان و
سردر بلند بقعه با دیوارهای قطور در دو طرف آن و قابسازیهای بجا مانده بر روی دیوار سمت راست و نیز بقایای کاشیکاریها و گچبریها نشان دهنده
سردرهای شکوهمند و زیبای بنای تاریخی است. کتیبه ای کاشی به
خط ثلث عالی تا ۱۳۳۳ ش بر روی اسپرهای سه گانه
سردر برجای بوده است. بنا با آجر و ملاط گچ زنده ساخته شده و تاکنون فرسوده نشده است. در
زمان ناصرالدین شاه، محمدحسین مهندس در گزارشی درباره این بقعه به مؤیدالدوله حاکم
خراسان نوشته است : «مزار معروف به الق بابا قریب به شمال سرخس. . . و بنایی است مربع شکل و بسیار مستحکم با آجر و گچ ساخته شده. . . قریب سه کرور آجر در این بنا به کار رفته است»
شکل کلی بنا با مقیاسی کوچکتر به آرامگاه
سلطان سنجر شبیه است و تقسیمات و طرحهای داخلی آن با گنبد هارونیه طوس (آرامگاه امام
غزالی) مشابهت دارد.
(۱) محمد بن ابراهیم عطّار، تذکرة اولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۲) محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، چاپ ذبیح الله صفا، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳) نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۴) محمدعلی منشی، سفرنامه رکن الدوله به سرخس، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۶ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بابالقمان سرخسی»، شماره۳۸.
