باب مشیخت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

بابِ مشیخت، باب فتوی، فتوی خانه،علمیه سالنامه سی استانبول ۱۳۳۴، به منصب یا محل کار شیخ الاسلام ( مفتی اعظم استانبول) در عصر عثمانی می‌گویند.

---

مقام شیخ الاسلامی که در زمان سلطان مراد دوّم (حک. ۸۲۴ـ۸۵۵) به وجود آمد، وظیفه صدور فتوی و نظارت بر امور قضایی و آموزشی را به عهده داشت، نصب مفتیان بلاد مختلف و قضات و مدرّسان نیز با او بود.

---

شیخ‌الاسلامها که‌ صدور فتوا و اداره امور مذهبی‌ را انجام‌ می‌دادند، و از لحاظ موقعیت‌ در دستگاه‌ دولت‌ هم‌رتبه‌ با صدر اعظم‌ یا یک‌ مرتبه‌، ابتدا محل‌ مخصوصی‌ نداشتند پایین‌تر بودند و در خانه‌هایشان‌ وظایف‌ خود را انجام‌ می‌دادند. پس‌ از برچیده‌ شدن‌ سپاه‌ ینی‌چری‌ به‌ دست‌ سلطان‌ محمود دوم‌ در ۱۲۴۲ق‌ که‌ به‌ «واقعه خیریه‌» معروف‌ است‌، ساختمان‌ «آغاقاپی‌سی‌» محل‌ فرمانده‌ ینی‌چریها که‌ نزدیک‌ مسجد سلیمانیه‌ قرار داشت‌، به‌ شیخ‌الاسلامها واگذار شد. از ۱۲۵۲ق‌/ ۱۸۳۶م‌ تمام‌ دوایر وابسته‌ به‌ نهاد مشیخت‌ به‌ محل‌ جدید انتقال‌ یافت‌. در این‌ محل‌ که‌ «باب‌ والای‌ِ فتوا» نیز نامیده‌ می‌شد، دایره‌ای‌ به‌ نام‌ «فتواخانه عالی‌» تشکیل‌ شد که‌ به‌ عنوان‌ یک‌ مرکز علمی‌ وظیفه پاسخ‌گویی‌ به‌ مسائل‌ حقوقی‌ دول‌ اسلامی‌ و گاه‌ اروپایی‌ را برعهده‌ داشت‌.

---

در تاریخ عثمانی فقط سه تن به مقام مشیخت رسیدند که شیخ الاسلام نبودند:
یکی عمر افندی معلم سلطان عثمان ثانی (حک.۱۰۲۸ـ۱۰۳۲) که هرگز به شیخ الاسلامی نرسید، و دیگر قره چلبی زاده عبدالعزیز افندی که اندکی پس از رسیدن به مقام مشیخت شیخ الاسلام شد، و سوم فتح اللّه افندی پسر ارشد فیض اللّه افندی اَرْزرومی که پیش از رسیدن به مقام شیخ الاسلامی همراه پدرش کشته شد.

---

هرگاه کسی از مقام مشیخت عزل می‌شد یا کناره می‌گرفت به قاضی عسکری روم ایلی منصوب می‌شد.

---

در دوره تنظیمات با تأسیس وزارت عدلیه و معارف،امور قضایی و تعلیم و تربیت بتدریج از حوزه اختیارات شیخ الاسلام خارج شد، و خود او نیز عضو « دیوان همایون » ( هیئت دولت ) شد، البته بر وزیران دیگر مقدم بود و نام او پیش از همه آنان و حتی پیش از خدیو مصر ذکر می‌شد و برخلاف وزیران، سلطان او را انتخاب و نصب می‌کرد.
پیش از تنظیمات، دوتن از علمای دین با عنوان قاضی عسکر در دیوان همایون حضور داشتند که پس از عضویت یافتن شیخ الاسلام در دیوان همایون، به باب مشیخت پیوستند.

---

باب‌ مشیخت‌ از واحدها و دوایر گونه‌گونی‌ تشکیل‌ می‌شد که‌ هر یک‌ مسئولیت‌ و وظیفه خاصی‌ را بر عهده‌ داشت‌. طبق‌ یک‌ سنت‌، خاموش‌ شدن‌ چراغ‌ باب‌ مشیخت‌، نشانه عزل‌ شیخ‌الاسلام‌ بود. از مقامهای‌ مهم‌ این‌ نهاد یکی‌ نیز «امین‌ فتوا» بود که‌ مسئولیت‌ اعلان‌ و صدور نظریات‌ حقوقی‌ و مذهبی‌ شیخ‌الاسلام‌ را برعهده‌ داشت‌ و در رأس‌ فتواخانه‌ در باب‌ مشیخت‌ بود.
دوایر اصلی آن، براساس آنچه در علمیه سالنامه سی آمده است، عبارت بود از: فتوی خانه عالی،هیئت افتائیه،مدیریت اعلامات شرعیه،مجلس تدقیقات شرعیه،وکالت ( نظارت ) درس و مجلس مصالح طلبه،تدقیق مصاحف و مؤلّفات شرعیه، مجلس مشایخ،دایره مکتوبی ( اداره مراسلات )، دایره محاسبات علمیه،مدیریت اموال ایتام و بیت المال؛ که هریک از آن‌ها نیز چند بخش داشت.

---

باب مشیخت تا پایان عصر عثمانی باقی بود و به وظایف خود عمل می‌کرد، با اوجگیری گرایش‌های اروپایی و تضعیف جایگاه علمای دین، به دنبال سقوط سلطنت عثمانی (۱۳۴۱/۱۹۲۲) به جای باب مشیخت « وکالت امور شرعیه » تأسیس شد و چندی بعد با الغای خلافت (۱۳۴۲/۱۹۲۴) و اتخاذ سیاست جدایی کامل دین از سیاست در ترکیة جدید، مقام شیخ الاسلامی مانند مناصب دیگر روحانیت بکلی ملغی شد و دیانت ایشلری باشقانلغی (وزارت امور دینی) مسئول نظارت بر اوقاف و امور دینی شد. به عبارت دیگر اگرچه‌ با اعلان‌ مشروطیت‌ در ۱۳۲۷ق‌/ ۱۹۰۹م‌ از اهمیت‌ باب‌ مشیخت‌ به‌ تدریج‌ کاسته‌ شد، اما تا فروپاشی‌ دولت‌ عثمانی‌ همچنان‌ وظایف‌ خود را انجام‌ می‌داد. با لغو خلافت‌ و اعلان‌ جمهوریت‌، عمر باب‌ مشیخت‌ نیز پایان‌ یافت‌ و به‌ جای‌ آن‌ «اداره امور مذهبی‌» وابسته‌ به‌ نخست‌ وزیری‌ تشکیل‌ شد. ساختمان‌ باب‌ مشیخت‌ امروزه‌ اداره «مفتی‌ لیک‌» استانبول‌ است‌.

---

(۱) اج‌ و اک‌ شاو، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ و ترکیه جدید، ترجمه محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، ۱۳۷۰ش‌.
(۲) احمدعطا طیارزاده‌، تاریخ‌، استانبول‌، ۱۲۹۳ق‌.
(۳) محمد اسعد، اُسّ ظفر، استانبول ۱۲۴۳.
(۴) عبدالرحمن شریف، تاریخ مصاحبه لری، استانبول ۱۳۳۹.
(۵) علمیه سالنامه سی، استانبول ۱۳۳۴.

---