باب الکعبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باب الکعبه در و درگاه
کعبه در سمت شرقی کعبه میان
رکن عراقی و
رکن حجر و در فاصله حدود یک متری
حجرالاسود قرار دارد.
باب الکعبه نام دری است که در دیوار شرقی کعبه میان رکن عراقی و رکن حجر و در فاصله حدود یک متری حجرالاسود قرار دارد. از هنگام ساخت نخستین در برای کعبه، آگاهی دقیقی در دست نیست. برخی از رویدادها مانند
نماز خواندن
حضرت آدم برابر باب الکعبه و نیز نماز خواندن بر
جنازه او در برابر این در،
از وجود درگاهی در ساختمان کعبه از همان آغاز ساخت آن حکایت دارد.
به گزارشی، نخستین در را
انوش بن شیث بن آدم از سنگ برای کعبه ساخت.
برخی ساخت نخستین در را به زمان بازسازی کعبه به دست جرهم، از قبایل یمنی مهاجر و حاکم بر مکه، نسبت داده‌اند.
گروهی دیگر اسعد بن ملکی کرب حمیری از پادشاهان یمن (حک: ۳۸۵-۴۲۰ق.) معروف به تبع سوم را سازنده نخستین در و قفل و کلید کعبه
شمرده و شعری نیز به او نسبت داده‌اند:
واقمنا به من الشهر عشرا
و جعلنا لبابه اقلیدا
ده روز در آن جا ماندیم و برای در کعبه کلیدی ساختیم.
عبدالمطلب هنگام بازسازی
چاه زمزم، به دفینه‌ای از
طلا دست یافت و با فروش هفت شمشیر طلایی از آن‌ها دری برای خانه خدا ساخت و آن را با صفحه
های زرین پوشاند.
وی همچنین یکی از دو غزال طلایی موجود میان اموال را بر در کعبه نصب کرد.
آورده‌اند که در کعبه تا هنگام بازسازی
قریش هم سطح زمین بود. قریشیان به پیشنهاد ابوحذیفة بن مغیره مخزومی، برای پیش
گیری از ورود افرادی که رخصت نداشتند، در را بالاتر بردند؛ به گونه‌ای که ورود به آن بدون نردبان ممکن نبود.
عبدالله بن زبیر (حک: ۶۵-۷۳ق.) در پی سوختن ساختمان کعبه به سال ۶۴ق. که ضمن در
گیری او با سپاه
شام روی داد، هنگام بازسازی کعبه، دو در شرقی و غربی برای کعبه فراهم کرد. اولی با دو لنگه و پنج متر ارتفاع برای ورود به درون کعبه بود و از در دوم برای بیرون آمدن استفاده می‌شد. این هر دو در، هم سطح زمین بودند.
برخی روایت‌ها پیشینه وجود دو در برای کعبه را به زمان
حضرت ابراهیم رسانده‌اند.
حجاج بن یوسف، حاکم
حجاز (حک: ۷۳-۹۵ق.) در پی تصرف مکه به سال ۷۴ق. با کسب تکلیف از
عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵-۸۶ق.) درباره افزوده
های ابن زبیر، در دوم را برداشت. به دستور عبدالملک، در دوم را برداشتند و در اصلی را حدود دو متر از سطح زمین بالاتر بردند و ارتفاع آن را به حدود سه متر کاهش دادند.
به سال ۹۳ق.
ولید بن عبدالملک (حک: ۸۶-۹۶ق.) ۳۶۰۰۰
دینار برای خالد بن عبدالله قسری، حکمران خود در مکه (حک: ۹۱-۹۶ق.) فرستاد که در کعبه با آن طلاپوش شد.
با از میان رفتن آثار ولید بن عبدالملک
به سال ۱۹۴ق. امین عباسی (حک: ۱۹۳-۱۹۸ق.) ۱۸۰۰۰ دینار برای کارگزار خود، سالم بن جراح، در مکه فرستاد تا با آن، در کعبه را طلاپوش کند. وی پوشش پیشین را که حدود ۲۸۰۰۰ مثقال بود، کند و سکه
های ارسالی را به آن افزود و در کعبه را با صفحه طلا پوشاند. همچنین دو حلقه طلایی برای در ساخت و میخ‌هایی با روکش زرین بر آستانه و
گوشه
های در کوبید.
در دوران
متوکل عباسی (حک: ۲۳۲-۲۴۷ق.) تیر ساجی سر در کعبه به علت پوسیدگی تعویض شد.
به سال ۲۵۱ق. طلاهای به کار رفته در باب الکعبه به دست جعفر بن فضل، حکمران مکه، کنده شد و برای نبرد با اسماعیل بن یوسف اخیضری، معروف به علوی خارجی و جبران خسارت
های برآمده از آن هزینه گشت و آن در با
ابریشم پوشانده شد. به سال ۲۶۸ق. نیز کار گزاران مکه یک چهارم طلای پایین و دماغه در را صرف فرونشاندن ستیز میان قصابان و گندم فروشان کردند و به جای طلا در را نقره پوش نمودند و بر روی نقره‌ها آب طلا به کار بردند. با دست کشیدن حاجیان به درها برای تبرک، نقره‌ها آشکار می‌شد. این رویدادها به سال۲۸۱ق. در نامهای به
معتضد عباسی (حک: ۲۷۹-۲۸۹ق.) گزارش شد و وی دستور داد در کعبه را با طلا
زینت دهند.
ازرقی (م. حدود۲۵۰ق.) وصفی بسیار دقیق از در کعبه در زمان خود ارائه داده و در این گزارش مفصل، همه جزئیات در همچون طول و عرض آن، قسمت
های طلاپوش، شمار میخ
های به کار رفته بر روی در و اجزای مرتبط و وصف دقیق آن‌ها، شمار حلقه
های موجود بر در، شمار لنگه
های در و اندازه و جنس هر یک، قفل در و ساختار آن و... را یاد کرده است. در این گزارش آمده که عبارت: «بسم الله الرحمن الرحیم» {و من حیث خرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام... }
و «محمد رسول الله» بر روی زوار پیشین در نقش بسته بوده است.
به سال ۳۱۷ق.
ابوطاهر قرمطی (حک: ۳۱۱-۳۳۲ق.) به مکه حمله برد. در کعبه را از جا کند و پرده آن را میان سپاهیانش تقسیم کرد.
وی همچنین با دست خود به کندن
زینت
های در کعبه پرداخت.
باب الکعبه در گزارشی به سال ۴۴۱ق. این گونه وصف شده است: این در دو لنگه‌ای، از چوب ساج ساخته شده است. ارتفاع آن ۵/۶ ارش (کمی بیش از سه متر) است. هر لنگه یک و سه چهارم ذرع (حدود۷۰ سانتی متر) پهنا دارد. بر روی در نوشته‌هایی وجود دارد. نقش و نگارهای طلایی و نقره‌ای منبت بر آن به
چشم می‌خورد. آیه: {ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة... }
روی در نوشته شده است. دو حلقه نقره‌ای بزرگ که از غزنین فرستاده شده، در جایی دور از دسترس بر دو لنگه در آویزانند و دو حلقه نقره‌ای کوچک تر، پایین حلقه
های پیشین بر لنگه
های در نصب شده‌اند؛ به گونه‌ای که قفل بزرگ نقره‌ای در از این دو حلقه رد می‌شود تا در بسته شود.
در ادامه گزارش، شیوه باز شدن در کعبه، زمان این کار، و کیفیت ورود مردم به درون کعبه و نماز گزاردن ایشان در آن جا تبیین شده است.
در قحطی سخت سال ۴۶۲ق. طلاهای باب الکعبه به دست امیر مکه، کنده و هزینه شد.
به سال ۴۷۹ق. نجم الدوله خمارتکین حسنانی، امیر الحاج عراق، ورق
های باب الکعبه را که نام خلیفه فاطمی مستنصر (حک: ۴۲۷-۴۸۷ق.) بر آن ثبت بود، کند و ورق
های طلایی را که حاوی نام خلیفه
مقتدی عباسی (حک: ۴۶۷-۴۸۷ق.) بود، جایگزین آن‌ها کرد و پس از حدود یک سده، به نام خلیفه عباسی خطبه خواند.
به سال ۵۳۷ق. ابوالقاسم ابراهیم رامشت فارسی، تاجر ایرانی، دری برای کعبه ساخت و آن را به
مکه فرستاد. به سال ۵۴۱ق. یا سال بعد، این در بر کعبه نصب شد.
محمد بن علی بن ابی منصور، مشهور به
جواد اصفهانی (م. ۵۵۹ق.) به دستور خلیفه مقتفی عباسی (حک: ۵۳۰-۵۵۰ق.) به سال۵۵۰ق. دری برای کعبه ساخت که با صفحه
های طلایی پوشیده شده و بر آن، نام خلیفه مقتفی نقش بسته بود. این در به سال ۵۵۱ق. کار گذاشته شد و از در پیشین تابوتی برای خلیفه تدارک دیدند.
به سال ۶۵۹ق. ملک مظفر یوسف بن منصور، از حاکمان آل رسول یمن، دری را برای کعبه ساخت که بر آن صفحه
های نقره‌ای کوبیده شده بود. این در ۶۰ رطل (حدود۳۰ کیلوگرم) وزن داشت.
وی به سال۶۶۳ق. ابن بعری را به مکه فرستاد تا در کعبه را با طلا و
نقره زینت دهد. میزان نقره به کار رفته برای این کار حدود ۳۰ کیلوگرم بود.
دری که در دوران ملک مظفر ساخته شد، همچنان بر کعبه استوار بود تا به سال ۷۳۳ق. کنده شد و به جای آن، دری به دستور سلطان محمد قلاوون (حک: ۶۹۳-۷۴۱ق.) ساختند که در آن ۳۵۳۰۰ درهم نقره به کار رفته بود. این باب در ۱۲
ذی حجه همان سال جایگزین در پیشین که به بنی شیبه وا گذار شده بود،
گشت.
به سال ۷۶۱ق. ملک ناصر الدین حسن مملوکی (حک: ۷۴۸-۷۶۲ق.) دری از جنس ساج برای کعبه ساخت که تا پایان دوران
حکومت وی، بر کعبه نصب بود. به سال ۷۷۶ق. این در برای تزیین موقت با در ساخته شده در دوران محمد بن قلاوون تعویض گشت. پس از این تزیین که سی و سه هزار
درهم هزینه برداشت، آن در دیگر بار بر کعبه نصب شد. فاسی از نگهداری این باب در صندوق زیت الحرم گزارش داده است.
نام ملک محمد قلاوون و نوه او الملک الاشرف شعبان بن حسین (حک: ۷۶۴-۷۷۸ق.) بر پایین و
گوشه
های در نقش بسته بود.
به سال ۷۸۱ق.
زین الدین برکه عثمانی، سودون پاشا را به مکه فرستاد و او در کعبه را تزیین کرد.
به سال ۸۱۶ق. نزدیکان سلطان مؤید ابونصر شیخ محمودی، حاکم
مصر (حک: ۸۱۵-۸۲۷ق.) گزارش دادند که
گوشه‌ای از در به تزیین و پوشش نیاز دارد. ملک مؤید دستور داد تا آن قسمت را با نقره بپوشانند و آب طلا زنند. این کار با صد و اندی درهم صورت پذیرفت.
به سال ۸۵۱ق. بیرم خجا تاتاری، ناظر حرم، در کعبه را با نقره پوشاند و روی آن را با
آب طلا تزیین کرد.
گاهی نقره‌ای که پایین در به کار رفته بود، به دست سارقان کنده می‌شد و
چوب آن آشکار می‌گشت. این رخداد را نزد سلطان سلیمان قانونی (حک: ۹۲۶-۹۷۴ق.) به سال ۹۶۱ق. گزارش کردند. سلطان دستور داد که در را با صفحه
های نقره‌ای بپوشانند. احمد چلبی، ناظر حرم، معمار شهاب احمد مقاطعه چی را مامور این کار نمود و او همه نقره
های در را بیرون آورد و مقداری نقره به آن افزود و با صفحه
های نقره‌ای، در را پوشاند و صفحه‌ها را با میخ
های نقره‌ای بر در کوبید و روی آن‌ها را با صفحه
های نقره‌ای دیگر که روکش طلا داشت، پوشاند.
در سال ۹۶۴ق. به دستور سلطان سلیمان قانونی، دری برای کعبه ساخته شد و با زیورهای فراوان تزیین گشت.
در این کار۱۲۸۰ اشرفی طلای رایج و چهار قنطره نقره و۱۴۳۰ اشرفی ترکی هزینه شد.
بر این در، پس از بسمله، آیه: {رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا} و تاریخ بازسازی این در نقش بسته بود.
سلطان مراد چهارم (حک: ۱۰۳۲-۱۰۴۹ق.) به سال ۱۰۴۴ق. دستور تعویض باب الکعبه را صادر کرد.
تزیینات در قدیم کنده شد و برای تزیین در جدید به کار رفت و نام سلطان مراد بر آن نقش بست. این باب در تاریخ ۲۰
رمضان سال ۱۰۴۵ق. با حضور افراد بانفوذ مکه نصب شد.
در قدیم را برای سلطان مراد خان فرستادند.
در آخر
ذی قعده سال ۱۱۱۹ق. با حضور امیر ایواز بک، شیخ حرم، و شریف یحیی بن برکات و حاکم شرع مکه، برخی ورق
های چوبی در کعبه و نیز زوار آن کنده شد. پس از اصلاح، ورق
های چوبی را طلاپوش کردند و بر حاشیه آن، تاریخ تعمیر و نام سلطان احمد خان سوم را نوشتند.
بر بالای طاق در کعبه، شش لوح نازک از طلای مرغوب، هر یک به طول ۹۰ و به عرض ۴۹ سانتی متر وجود داشت. آیات ۹۶-۹۷ آل عمران
: {ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین فیه آیات بینات مقام ابراهیم و من دخله کان آمنا و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا} در یک سطر بر سه لوح با خط ثلث زیبا و به رنگ مشکی و با طلای ناب بر آن‌ها نوشته شده بود. بر سه لوح دیگر با همان کیفیت ابیاتی در مدح
خداوند و تعمیر باب به فرمان سلطان و تاریخ تعمیر با حروف ابجد نقش بسته بود.
این در تا هنگام
آل سعود همچنان بر درگاه کعبه نصب بود. در ۲۳ ذی قعده سال ۱۳۷۰ق. دری که به دستور ملک عبدالعزیز سعودی (۱۳۵۱-۱۳۷۳ق.) از آلومینیوم ساخته و با طلا و نقره پوشانده بودند، در مراسمی شکوهمند بر کعبه نصب شد.
ارتفاع این در، سه متر و ده سانتی متر و عرض آن دو و نیم متر بود. در با نام
های مبارک خداوند
زینت داده شده بود.
بر پایین لنگه
های این در، عبارتی شامل تاریخ ساخت در و نام ملک عبدالعزیز نقش بسته بود.
به سال ۱۳۹۷ق. ملک خالد بن عبدالعزیز (حک: ۱۳۹۵-۱۴۰۲ق.) با دیدن فرسودگی باب الکعبه، دستور داد دری جدید از طلا با عیار بسیار بالا بسازند. ساخت این در با وزنی حدود ۲۸۰ کیلوگرم، اول
ذی حجه ۱۳۹۸ق. آغاز گشت و پس از ۱۲ ماه به پایان رسید. ملک خالد آن را در ۲۳ ذی قعده ۱۳۹۹ق. افتتاح کرد. ساخت این در همراه
باب توبه، بدون محاسبه هزینه طلاهای آن ۰۰۰/۴۲۰/۱۳ ریال سعودی هزینه برداشت.
ارتفاع این در کمی بیش از سه متر و عرض آن حدود دو متر است و از دو لنگه تشکیل شده است. پایه آن با ضخامت ۱۰ سانتی متر از چوبی با نام «ماکامونگ» ساخته شده است. پایین در، تیری چوبی افزوده شده تا از ورود
آب به درون کعبه پیش
گیری کند و میله‌ای دارد که هنگام بسته شدن، در را با آستانه جفت می‌کند.
وسط در، دایره‌هایی برای کتابت آیه
های قرآن تدارک شده است. به
گوشه
های بالایی در، تزییناتی افزوده‌اند تا نمای عمومی در، قوس دار و دایره گون به نظر رسد. به علت اهمیت قفل برای ساختار در و نیز دقت در حفظ معماری اسلامی،
تزیینات به کار رفته در حاشیه قفل باب با نهایت ظرافت و دقت انجام شده است. در دو
گوشه بالایی در، دو لچکی جداگانه برای بهتر نمود یافتن شکل دایره وار آن تدارک شده که بر آن‌ها عبارات «الله جل جلاله» و «محمد صلی الله علیه و سلم» درون دو دایره برجسته نوشته شده است. پایین این دایره‌ها، آیات: {ادخلوها بسلام آمنین}
؛ {جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاما للناس و الشهر الحرام}
؛ {رب ادخلنی مدخل صدق واخرجنی مخرج صدق واجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا}
؛ {کتب ربکم علی نفسه الرحمة}
؛ {وقال ربکم ادعونی استجب لکم}
نقش بسته است. در پی آن‌ها، دو دایره به شکل دو خورشید نورانی که در وسط آن‌ها جمله «لا اله الا الله محمد رسول الله» نقش بسته، دیده می‌شود. زیر این حاشیه
های دایره شکل،
آیه: {قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هو الغفور الرحیم}
نقش بسته است.
پایین تر از قفل در، جایی مربع شکل و فرورفته دیده می‌شود که وسط آن، دو دایره برجسته قرار دارد. وسط این دو دایره،
سوره فاتحه به صورت دو دایره کامل نوشته شده است. زیر این دایره‌ها، دو جای مستطیل شکل به چشم می‌خورد که بالایی کوچک تر از پایینی است. در جای بالایی عبارتی شامل تاریخ ساخت باب الکعبه در دوران
ملک عبدالعزیز نقش بسته است. در جای پایینی نیز به تاریخ ساخت باب در دوران ملک خالد اشاره شده است.
بر لنگه سمت راست در، تاریخ افتتاح در به دست ملک خالد به چشم می‌خورد و بر لنگه چپ، نام مهندس سازنده در و نیز کاتب عبارات، نوشته شده است.
در کعبه حدود نیم متر به طرف درون خانه پیش رفته است. کناره
های دیوار که از سه سمت، در را احاطه کرده‌اند، با لوح
های دایره شکل زرین، پوشانده شده است. با در نظر گرفتن تناسب نام
های ۱۵ گانه خداوند که بر روی این لوح‌ها به صورت دایره نوشته شده، در قسمت
های گوناگون آن نیز کلماتی به این شرح به چشم می‌خورد: بر بالای در عبارت «یا واسع یا مانع یا نافع»؛ در سمت راست، عبارت «یا عالم یا علیم یا حلیم یا عظیم یا حکیم یا رحیم»؛ و در سمت چپ، عبارت «یا غنی یا مغنی یا حمید یا مجید یا سبحان یا مستعان» نقش بسته است. پایین در که از جنس چوب است، صفحه
های طلایی دارای نقش‌هایی به چشم می‌خورند.
کناره
های در از جنسی ویژه ساخته شده و لولاهایی بر آن تدارک دیده‌اند تا وزن بیش از ۵۰۰ کیلوگرم بر هر لنگه را تحمل کند. برای چسباندن صفحه
های طلایی بر پایه چوبی در، چسبی ویژه تهیه شده که دوام فراوان دارد. قفل در همانند قفل قدیم ساخته شده؛ با این تفاوت که به علت داشتن کیفیت بالا، به مراقبت نیاز ندارد.
حامد عباس در کتاب خود، ویژگی
های این در را برشمرده که عبارتند از: به کار
گیری خط ثلث برای رعایت سازگاری میان در و پرده کعبه؛ دقت در تعیین حجم و نسبت
تزیینات با موقعیت زمانی؛ دقت در روش نگارش و حک کردن نوشته‌ها بر روی طلا با مقدار کمی نقره به دست متخصصان
عربستان؛ رعایت رابطه
تزیینات با معماری اصیل اسلامی ـ عربی؛ به کار
گیری تازه‌ترین فنون حفاظتی در ساخت باب بدون نیاز به مراقب.
بر پایه برخی
روایات،
حضرت آدم در پی نزول بر
زمین، در برابر باب الکعبه به نماز ایستاد و با خدای خود به
راز و نیاز پرداخت.
برخی مکان قبول توبه آدم را برابر دری که ابن زبیر پشت کعبه در سمت رکن یمانی گشوده بود، می‌دانند.
بر پایه گزارشی، نماز بر جنازه آدم در برابر باب الکعبه اقامه شده است.
گفتاری از
پیامبر در منابع آمده که نشان می‌دهد ایشان به امامت
جبرئیل کنار در کعبه نماز خوانده است.
شاید به همین سبب، برخی نماز خواندن در باب الکعبه را مستحب دانسته‌اند.
در سده سوم ق. بر جنازه افراد نامدار مانند اشراف، قریشیان و اعیان دیگر برابر باب الکعبه نماز خوانده می‌شد.
در
فتح مکه، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در میان چارچوب باب الکعبه ایستاد و همه مناصب و رسوم جاهلی جز آبرسانی به حاجیان و پرده داری کعبه را برانداخت.
ایشان همچنین فرمان
عفو عمومی را در همین مکان صادر کرد.
در
طواف عمره مستحب است که در برابر باب الکعبه این
دعا خوانده شود: «سائلک فقیرک مسکینک ببابک، فتصدق علیه بالجنة، اللهم البیت بیتک، و الحرم حرمک، و العبد عبدک، وهذا مقام العائذ المستجیر بک من النار، فاعتقنی ووالدی واهلی وولدی واخوانی المؤمنین من النار، یا جواد یا کریم».
دعایی دیگر نیز هنگام روبه رو شدن با باب الکعبه گزارش شده است.
نیز
صلوات بر پیامبر و خاندان پاکش در این مکان بسیار سفارش شده است.
گزارش
های بسیار درباره گرفتن حلقه باب الکعبه و دعاهای افراد گوناگون در این مکان، در منابع آمده که از آن‌ها می‌توان به دعاهای مستجاب عبدالمطلب،
جد پیامبر، هنگام حفر
چاه زمزم و نیز در زمان حمله
ابرهه به مکه
و همچنین هنگام تاخیر پیامبر در بازگشت از چراندن شتران
اشاره کرد.
از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل شده که هرکس
حجرالاسود را لمس کند و دو رکعت نماز در
رکن ابراهیم بگزارد و سپس دست بر در کعبه گذارد و دعا کند، دعای او مستجاب خواهد شد.
در روایتی آمده که هنگام باز شدن در کعبه، یکی از مواقع هفت گانه‌ای است که درهای
رحمت الهی به روی مردم گشاده می‌شود.
در تعیین محدوده برخی مکان‌ها مانند حطیم و ملتزم (متعوذ) که آداب ویژه دارند، از باب الکعبه استفاده شده است.
(۱)
اتحاف الوری:
عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.)، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۳ق.
(۲)
اخبار مکه:
الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) اخبار مکه :
الفاکهی (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۴)
الارج المسکی فی تاریخ المکی:
علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق.
(۵)
البدایة و النهایه:
ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
(۶)
تاریخ ابن خلدون:
ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
(۷)
التاریخ القویم:
محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۸)
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک):
الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
(۹)
تاریخ عمارة المسجدالحرام:
فوزیه حسین مطر، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۶ق.
(۱۰)
تاریخ مدینة دمشق:
ابن عساکر (م. ۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
(۱۱)
تاریخ مکة المشرفه:
محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
(۱۲)
تاریخ الیعقوبی:
احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۳)
تحفة الاحوذی:
المبارک فوری (م. ۱۳۵۳ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
(۱۴)
جامع الخلاف و الوفاق:
علی بن محمد القمی السبزواری (م. قرن۷ق.)، به کوشش حسنی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش.
(۱۵)
الروض الانف:
السهیلی (م. ۵۸۱ق.)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
(۱۶)
سفرنامه ناصر خسرو:
ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق.)، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
(۱۷)
شفاء الغرام:
محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۱۸)
صحیح ابن خزیمه:
ابن خزیمه (م. ۳۱۱ق.)، به کوشش محمد مصطفی، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۱۹)
العقود اللؤلؤیه:
علی بن الحسن الزبیدی (م. ۸۱۲ق.)، به کوشش محمد الاکوع، بیروت، دار الآداب، ۱۴۰۳ق.
(۲۰)
علل الشرایع:
الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۲۱)
عون المعبود:
العظیم آبادی (م. ۱۳۲۹ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۲۲)
قصة التوسعة الکبری: حامد عباس، جده، دار البلاد، ۱۴۱۶ق.
(۲۳)
الکامل فی التاریخ:
ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
(۲۴)
الکافی:
الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۵)
مرآة الحرمین:
ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق.)، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
(۲۶)
مروج الذهب:
المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۲۷)
مستدرک الوسائل:
النوری (م. ۱۳۲۰ق.)، بیروت، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۸ق.
(۲۸)
المقنعه:
المفید (م. ۴۱۳ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۲۹)
مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی:
عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، مشهد، ۱۳۸۲ش.
(۳۰)
من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۳۱)
منائح الکرم:
علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق.
حوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «باب الکعبه».
