باب السلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باب السلام از درهای اصلی
مسجد النبی و نخستین باب دیوار غربی است که در گسترش دوران
عمر بن خطاب ساخته شد. وجه تمایز این باب آن بود که نزدیک
دارالقضاء و
دارالاماره دوران
اموی قرار داشت و نیز با
مدرسه اشرفیه سلطان قایتبای مملوکی هم‌جوار بود. این باب در دوران‌های متعدد، بارها تخریب و بازسازی شد؛ سرانجام سعودی‌ها این باب را به سال
۱۳۷۵ق بازسازی و تزیین کردند.
باب السلام
یکی از درهایی بود که به سال
۱۷ق در گسترش دوران عمر بن خطاب (حک:
۱۳ق-
۲۳ق) در انتهای دیوار غربی مسجد النبی ساخته شد.
این باب کنار
باب الرحمه قرار گرفت و از آن‌جا که بعدها خانه
مروان بن حکم (حک:
۶۴ق-
۶۵ق) نزدیک آن بنا گشت، مدت‌ها با نام باب مروان شناخته می‌شد.
خانه مروان به سال
۶۸۶ق ویران گشت و به جای آن وضوخانه‌ای به دست
سیف الدین قلاوون (حک:
۶۷۸ق-
۶۸۹ق) از حاکمان مملوکی
مصر بنا گشت.
ابن زباله (م،
۱۹۹ق) باب الخشوع را نام دیگر این در دانسته؛ ولی به سبب نام‌گذاری آن اشاره نکرده است.
ابن جبیر نیز بدون اشاره به وجه تسمیه، از این در با عنوان باب الخشیه یاد کرده است.
باب سویقه نیز از نام‌های دیگر این باب خوانده شده
که شاید نزدیک بودنش به منطقه سویقه در غرب مسجد النبی یا همسو بودن با باب السویقه شهر
مدینه، دلیل این نام‌گذاری باشد. به علت روبه‌رو بودن باب السلام با دروازه اصلی شهر مدینه (
باب السویقه) در دوره عثمانی و نیز فاصله اندک آن با حجره شریف، بیشتر زائران مدینه برای سلام دادن به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از این در وارد مسجد می‌شدند و از این رو، باب السلام بر نام‌های دیگر غلبه یافت.
این باب در دوران‌های مختلف توسط خلفای معاصر خود، دستخوش تغییراتی شد که به صورت اجمالی به آن می‌پردازیم:
عمر بن عبدالعزیز (حک:
۹۹ق-
۱۰۱ق) به سال
۸۸ق هنگامی که والی مدینه بود، زنجیری بر باب السلام آویخت تا از ورود حیوانات به مسجد جلوگیری شود.
این زنجیر همچنان بر در بود تا آن‌که به سال
۸۸۵ق به علت انبوهیِ جمعیت پشت آن، شماری کشته شدند. از آن پس، در ایام
حج این زنجیر برداشته می‌شد.
همچنین به دستور عمر بن عبدالعزیز، کنار این باب، مناره‌ای ساخته بودند که بر خانه مروان اشراف داشت. از این رو،
سلیمان بن عبدالملک (حک:
۹۶ق-۹۹ق) دستور ویرانی آن را صادر کرد.
این مناره به سال
۷۰۶ق به دستور
شبل الدوله کافور، بزرگ خادمان حرم، به سال‌های
۷۰۰ق-
۷۱۱ق بازسازی گشت.
این مناره به سال
۹۷۰ق ویران شد؛ اما به دست
سلطان مراد عثمانی به سال
۹۸۳ق تجدید بنا گشت. همچنین در دوران
سلطان عبدالمجید اول، بار دیگر این مناره تعمیر و دو کنگره به کنگره‌های آن افزوده شد.
این مناره در دوره سعودی با تغییراتی همچنان باقی ماند.
پس از بازسازی مسجد النبی به دست
منصور عباسی (حک:
۱۳۶ق-
۱۵۸ق) بر قسمت بیرونی باب السلام، پس از بسمله، این آیه: «اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً»
و عباراتی شامل
دعا در حق پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خاندانش و نیز تاریخ گسترش مسجد به دست خلیفه و دعا در حق او نقش بسته بود. در قسمت داخلی در، نیز جمله‌هایی مشتمل بر گواهی به یکتایی خداوند و دعا در حق پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و تاریخ بازسازی مسجد نوشته شده بود.
با وجود بسته شدن بسیاری از درهای مسجد النبی در دوره
مقتدر عباسی (حک:
۲۹۵ق-
۳۲۰ق) یا پیش از آن، باب السلام از اندک درهایی بود که همچنان باز ماند.
در این هنگام، لنگه‌های این باب از جنس
ساج بود.
وجه تمایز این باب آن بود که نزدیک دار القضاء (خانه‌ای از آنِ عمر بن خطاب که برای قضاء
دَین فروخته شد و بعدها به تصرف مروان بن حکم درآمد) و دارالاماره دوران اموی
قرار داشت و نیز با مدرسه اشرفیه سلطان قایتبای مملوکی در اواخر قرن
۹ق که به دست سلطان محمود عثمانی به سال
۱۲۷۳ق بازسازی شد و به مدرسه محمودیه شهرت یافت،
هم‌جوار بود.
هر دو لنگه این باب در آتش سوزی اول مسجد نبوی در سال
۶۵۴ق آسیب دید؛ اما در بازسازی به فرمان
ملک ظاهر بیبرس مملوکی (حک:
۶۵۸ق-
۶۷۶ق) به سال
۶۶۸ق تعمیر شد.
دری دیگر به فرمان
ملک ناصر محمد بن قلاوون مملوکی (حک:
۶۹۳ق-
۷۴۱ق) از
چوب ساج برای باب السلام ساخته شد
که در آتش‌سوزی دوم مسجد النبی به سال
۸۸۶ق سوخت. سلطان قایتبای دستور داد دری را که به سفارش وی در مصر برای مدرسه اشرفیه ساخته بودند، بر باب السلام قرار دهند. این در را که از
چوبی گران‌بها ساخته شده بود، با قطعه‌هایی از
مس و نوشته‌هایی بر آن، آراسته بودند.
در سال
۹۴۱ق به دستور
سلیمان قانونی (حک:
۹۲۶ق-
۹۷۴ق) درگاه باب السلام که از دوران مملوکی بر جای مانده بود، ویران شد و بنایی بهتر جایگزین آن گشت که قبه‌ای بر بالای آن قرار داشت. پیرامون در با مرمری بسیار زیبا تزیین شد و بر سمت چپ و راست آن، پس از بسمله، آیه «ماکانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَد ٍمِنْ رِجالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ وَخاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکانَ اللهُ بِکُلّ ِشَیْ‌ءٍ عَلیماً»
و «سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِماصَبَرْتُم ْفَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»
و «اِنَّ الله َوَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلیما»
همراه
حدیث «من زارنی بعد موتی فکانما زارنی فی حیاتی» و عبارت‌هایی در مدح سلطان و تاریخ ساخت آن در، نقش بست.
ساخت در جدید برای باب السلام، در
دوره عبدالمجید عثمانی (حک:
۱۲۵۵ق-
۱۲۷۷ق) آغاز شد و در دوره فرزندش عبدالعزیز (حک:
۱۲۷۷ق-
۱۲۹۳ق) به پایان رسید. این در به رنگ سبز مایل به لاجوردی بود که گاه سفید می‌نمود. خطوطی بسیار زیبا بر این در نقش بسته بود که آن را به باغی زیبا شبیه می‌ساخت. از سمت بیرونی باب السلام، بر روی کناره‌های
چوبی در، نوشته‌ای در چهار سطر با
خط ثلث بسیار زیبا به چشم می‌خورد که در سطر اول، آیه: «وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً»
و در سمت راست هنگام وارد شدن،
آیات: «وَ قُلْ رَبِّ اَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ... وَ اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُسا»
و در سطر دوم، پس از بسمله آیات: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ... وَ کانَ اللهُ قَوِیًّا عَزِیزا»
نوشته شده بود. در سطر سوم، چند بیت در مدح پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
توسل به ایشان نقش بسته بود که از آن شمار است:
رسول الله انی مستجیر
بجاهک و الزمان له اعتداء
عسی بک تنجلی عنی کروبی
و کم کرب له منک انجلاء
ای رسول خدا! من به جاه و مقام تو پناه آورده‌ام، در حالی که روزگار سختی است.
و چه نزدیک است که تو غم‌های مرا بزدایی؛ و چه بسیار غم که تو آن را زدوده‌ای!
در سطر چهارم نیز کلماتی در ستایش
عبدالعزیز بن عبدالمجید عثمانی و دعای برای وی نگاشته شده وی نگاشته شده بود. بر لنگه راست در، آیه: «اِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ»
و بر لنگه چپ، آیه: «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»
نقش بسته بود.
سعودی‌ها این باب را به سال ۱۳۷۵ق بازسازی و تزیین کردند.
در گسترش دوم مسجد النبی، لنگه‌های
چوبی درهای اصلی مسجد تعویض شد. برای ساختن درها از بهترین مواد خام استفاده کردند.
چوب‌های
ساج را که گرد آورده بودند، با بهره‌وری از فنون پیشرفته خشک کردند و به
بارسلون در کشور
اسپانیا فرستادند تا همان جا در را بسازند. در آن‌جا با بهره‌وری از ابزارهای جدید، درها را با کیفیت عالی ساختند و برای ساخت آن‌ها از میخ
چوبی استفاده کردند. تزیینات مسی درها نیز در کشور
فرانسه ساخته و در بارسلون بر روی درها کار گذاشته شد. وزن ۵/۲ تنی درها سبب شد که زمانی فراوان برای تراز کردن آن‌ها صرف شود. این کار در نهایت دقت انجام گرفت.
(۱) اخبار المدینه، محمد بن زباله (م،۱۹۹ق)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
(۲) تاریخ المدارس الوقفیة فی المدینة المنوره، طارق بن عبدالله حجار، الجامعة الاسلامیة بالمدینة المنوره، ۱۴۲۳ق.
(۳) تاریخ المسجد النبوی الشریف، محمد الیاس عبدالغنی، المدینه، مکتبة الملک فهد، ۱۴۱۶ق.
(۴) تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، به کوشش کردی، السعودیه، دار العلم، ۱۴۱۹ق.
(۵) تاریخ مکة المشرفه، محمد بن الضیاء (م،۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
(۶) التحفة اللطیفه، شمس‌الدین سخاوی (م،۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۷) التعریف بما آنست الهجره، محمد مطری (م،۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
(۸) الدرة الثمینة فی اخبار المدینه، محمد بن محمود النجار (م،۶۴۳ق)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۷ق.
(۹) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۱۰) رسائل فی تاریخ المدینة المنوره، احمد علی، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۳۹۲ق.
(۱۱) سفرنامه حجاز، محمد لبیب البتنونی، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
(۱۲) عمارة المسجد النبوی، محمد هزاع الشهری، دار القاهره، ۲۰۰۱م.
(۱۳) عمدة الاخبار فی مدینة المختار، احمد بن عبدالحمید عباسی (م. قرن۱۰ق)، به کوشش انصاری، مدینه، المکتبة العلمیه.
(۱۴) قصة التوسعة الکبری، حامد عباس، جده، المملکة العربیة السعودیه، ۱۴۱۶ق.
(۱۵) مدینه‌شناسی، سید محمدباقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش.
(۱۶) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت‌پاشا (م،۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
(۱۷) معجم البلدان، یاقوت حموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۱۸) المغانم المطابه، محمد فیروزآبادی (م،۸۱۷ق)، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۳ق.
(۱۹) المناسک و اماکن طرق الحج، ابواسحق الحربی (م،۲۸۵ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق.
(۲۰) موسوعة مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری‌پاشا (م،۱۲۹۰ق)، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
(۲۱) وفاء الوفاء، سمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «باب السلام (۲)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۳/۰۹.
