انوار الملکوت فی شرح الیاقوت (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
انوار الملکوت فی شرح الیاقوت کتابی به
زبان عربی، نوشته
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) است. این کتاب در بردارنده مباحث کلامی است و شرحی بر کتاب
الیاقوت نوبختی محسوب می‌شود.
این کتاب شرحی بر کتاب
الیاقوت نوبختی است و در میان کتب علامه از شهرت بیشتری برخوردار است. علامه در سال ۶۸۴ ق نوشتن این کتاب را به پایان برده است. کتاب الیاقوت از قدیمی‌ترین کتب کلامی شیعه است. علامه حلی در مقدمه شرح خود نام مصنف کتاب را
ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت ذکر کرده و افندی نام او را اسماعیل بن اسحاق بن ابوسهل بن نوبخت دانسته است.
علامه در این کتاب در اغلب موارد، عقاید نوبختی را پذیرفته و آنها را تقویت می‌کند و تنها در موارد معدودی با نوبختی اختلاف نظر دارد؛ مثلاً در این مسئله که عالم ابدی نیست، دلیل نوبختی را کافی ندانسته و خود دلیل دیگری می‌آورد و یا این سخن را که وجود را عین ماهیت می‌داند، نمی‌پذیرد.
مولف(علامه حلى) متن كتاب را چنين معرفى مى‌كند «و قد صنف شيخنا الاقدم و امامنا الاعظم، ابو اسحق ابراهيم بن نوبخت قدس الله روحه الزكيه و نفسه العليه مختصرا سماه الياقوت قد احتوى من المسائل على اشرفها و اعلاها و من المباحث على اجلها و اسناها الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم فى غاية الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار».
شرح
علامه حلی مهمترين و مشهورترين شرح كتاب الياقوت محسوب مى‌شود، چنانكه خود كتاب نيز با شرح علامه حلى معروف شده است. مولف با اين شرح اصل كتاب را احياء كرده است و اگر اين شرح نبود، امروز اثرى از الياقوت نبود. چنانكه نه
ابن ندیم در فهرستش و نه شيخ طوسى نامى از الياقوت نمى‌آورند. با اين كه هر دو اين‌ها متأخر از زمان مولف مى‌باشند و درصدد بيان كتب بودند.
مولف مجموع مطالب را در ۱۵ مقصد بيان مى‌كند كه ۴ مقصد آن به امور عامه اختصاص دارد و ۱۱ مقصد مربوط به الهيات مى‌شود كه عبارتند از:
المقصد الاول فى النظر و ما يتصل به: مولف طى ۱۳ مسأله مباحث مربوط به نظر، دليل و علم را مورد بحث قرار مى‌دهد.
المقصد الثانى فى تعريف الجوهر و العرض و الجسم: مولف در اين مقصد
جوهر ،
عرض ، جسم حركة و سكون را تعريف كرده و جواز
خلاء را اثبات مى‌كند. اين مقصد شامل ۱۰ مسأله مى‌باشد.
المقصد الثالث فى احكام الجواهر و الاعراض: مولف طى ۴ مسأله مباحثى؛ همچون
حدوث اجسام ،
ابطال تسلسل و
حدوث عالم را در ذيل اين مقصد بيان مى‌كند.
المقصد الرابع فى الموجودات: در اين مقصد مباحثى كه مربوط به موجودات است، بيان مى‌شود.
مولف طى ۷ مسأله مباحث وجود و ماهيت، اقسام موجودات، خواص واجب لذاته و خواص ممكن لذاته را بيان مى‌كند.
المقصد الخامس فى اثبات الصانع و توحيده و احكام صفاته: مولف در اين مقصد ابتدا وجود خداوند را و سپس
صفات ثبوتیۀ باری تعالی را اثبات مى‌كند. بعد از آن بحث مى‌كند از
صفات سلبیه خداوند عز و جل كه مجموعا ۱۹ مسأله مى‌باشد كه بعضى از مسائل به مباحثى تقسيم مى‌شود.
المقصد السادس فى استناد صفاته الى وجوبه تعالى: مولف در اين مقصد ابتداء اثبات مى‌كند وجوب خداوند را و بعضى از
صفات سلبیه را ارجاع مى‌دهد. به وجوب حضرت حق جل جلاله و اثبات مى‌كند جواز ابتهاج خداوند را به ذاتش كه مجموعا در ۵ مسأله بيان شده است.
المقصد السابع فى العدل: مولف در اين مقصد طى ۵ مسأله عدالت خداوند را اثبات مى‌كند.
المقصد الثامن فى الآلام و الاعواض: مولف در اين مقصد كه از ۸ مسأله تشكيل يافته، مباحث مربوط به
الآم و أعواض را مورد بحث قرار مى‌دهد.
المقصد التاسع فى افعال القلوب و نظائرها: اين مقصد شامل مباحث كلى حول علم، اختلاف علوم، اراده،
لذت و
ألم ، ماهيت قدرت، متعلق قدرت و... مى‌باشد كه مولف در ۱۲ مسأله آنها را بيان كرده است. هر چند اكثر اين مباحث ذيل ديگر فصول به تفصيل بيان شده؛ مثلا مباحث مربوط به علم و قدرت ذيل علم و قدرت خداوند بحث شده است.
المقصد العاشر فى التكليف: مولف طى ۴ مسأله بحث مى‌كند، از شروط تكليف، ماهيت انسان، حسن تكليف و استحالۀ تكليف به ما لا يطاق.
المقصد الحادى عشر فى الالطاف: مولف ذيل اين مقصد مباحث مربوط به الطاف را در ۵ مسأله بيان مى‌كند و طى ۴ مسأله ديگر صفات ازليه خداوند را بيان مى‌كند.
المقصد الثانى عشر فى اعتراضات الخصوم فى التوحيد و العدل و الجواب عنها: مولف شبهاتى را كه حول
توحید و عدل خداوند شده در ۶ مسأله بيان كرده به شبهاتى كه حول قدرت الهى و سميع و بصير بودن او، ارادۀ او، ابطال قديم بودن كلامش، ابطال
رؤیت حضرت حق و شبهاتى كه حول حسن و قبح مطرح شده است، جواب مى‌دهد.
المقصد الثالث عشر فى الوعد و الوعيد: مولف مباحث مربوط به آخرت را در ۱۱ مسأله بيان كرده است.
المقصد الرابع عشر فى النبوات: مولف طى ۲۰ مسأله مباحث مربوط به
نبوات را بيان كرده است، الا اين كه ۶ مسأله از اين مسائل هيچ ربطى به نبوت ندارند؛ مثلا اثبات اعادۀ اجزاء بدن و يا بقاء جواهر و يا اجال و اسعار و ارزاق.
المقصد الخامس عشر فى الامامة: مولف در اين مقصد مباحث مربوط به
امامت را طى ۱۱ مسأله بيان مى‌كند.
۱-احياء كتاب الياقوت: كتاب انوار الملكوت را مى‌توان احياءكننده اصلى كتاب الياقوت دانست و همين شرح توجه علماء را به اين كتاب افزايش داد.
۲-حل معضلات متن: در كتب قديمى مغلق‌نويسى امرى معمول و متداول بود و كتاب الياقوت در بين آنها از اغلاق بيشترى برخوردار است. چنانكه مولف تصريح مى‌كند «الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم فى نهاية الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار».
اما مولف با شرح تمامى نكات مشكل متن كتاب را از آن اغلاق خارج نموده است، طورى كه اگر بدون شرح انوار الملكوت به الياقوت نگاه شود، اكثر مطالب آن قابل فهم نخواهد بود.
۳-اضافات و تكملۀ متن: مولف تنها به شرح متن اكتفاء نكرده است، بلكه در مواردى كه متن نياز به تكمله داشت، مطالبى را اضافه كرده است. شارح آراء و اقوالى را كه ماتن بدون بيان قائل آنها مطرح كرده است، بيان مى‌كند. او قائل به آراء و فرقى كه به اين آراء منتسب هستند را، معلوم مى‌كند.
۴-نقد ماتن: مولف علاوه بر شرح متن گاه ماتن را نقد كرده است. او در مورد
تمایز اعدام و ثبوت آنها مى‌گويد: «و هذه الدلالة يتمشى عند الشيخ ابى اسحق المصنف اما عندنا فلا بل الذى نقول ان الماهيات لو كانت ثابتة فى العدم لكانت اشتركت فيه و امتازت بخصوصياتها و ما به الاشتراك غير ما به الامتياز و لا نفى بالوجود الا ذلك الثبوت و التحقق فى الاعيان فتكون موجودة حال عدمها و هو محال»
.
۵-تبعيت از حكماء: مولف گرچه در خيلى از مباحث از آراء
متکلمین تبعيت كرده است، مثلا در تعريف جوهر و عرض و...؛ اما در مواردى از آراء آنها انتقاد كرده و همچون حكماء سخن گفته است. در مسأله زيادت وجود بر ماهيت ماتن همچون ديگر متكلمين قائل شده است كه وجود عين ماهيت مى‌باشد. مولف بعد از بيان كلام متكلمين و بيان ادلۀ آنها مى‌گويد:
«و التحقيق عندى فى هذا الباب ان الوجود زايد فى المفهوم لا فى الخارج و ليس الوجود حالا فى الماهية حلول السواد فى الجسم و أنما يكون الماهية محلاله من حيث هى هى لا باعتبار الوجود و لا باعتبار العدم و لا باعتبار عدمهما»
.
۱-«اشراق اللاهوت فى نقد شرح الياقوت يا شرح انوار الملكوت فى شرح الياقوت»؛ اين كتاب تأليف پسر خواهر علامه حلى به نام سيد عميدالدين، عبدالمطلب بن سيد مجدالدين ابى الفوارس محمد بن على اعرجى حسينى حلى مى‌باشد. اين كتاب در زمان حيات علامه حلى نوشته شده است. به اين صورت كه ابتداء مى‌گويد قال مصنف الياقوت، بعد مى‌گويد قال الشارح دام ظله، بعد شرح خود را مى‌آورد. اين كتاب با تحقيق آقاى
علی‌اکبر ضیائی در سال ۱۳۷۲ شمسى در قم به چاپ رسيده است.
۲-«منتخب انوار الملكوت فى شرح الياقوت» از اين كتاب اثرى در دست نيست.
آقا بزرگ تهرانی در مورد اين كتاب مى‌گويد: «منتخب انوار الملكوت فى شرح الياقوت لبعض الافاضل من الشيعه عده بعض تلاميذ المجلسى الثانى مما ينبغى ان يدرج فى البحار كما ذكره فى آخر البحار»
.
اين كتاب دو بار چاپ شده است. مرتبۀ اول در سال ۱۳۳۸ش توسط دانشگاه تهران با تحقيق و اهتمام آقاى
محمد نجمی زنجانی در ۳۴۹ صفحه و مرتبۀ دوم با همان تحقيقات توسط انتشارات الرضى قم در سال ۱۳۶۳ش كه اين نسخه در برنامه وجود دارد.
اين كتاب به صورت رحلى در ۲۴۸ صفحه به چاپ رسيده است و محقق مقدمه‌اى مختصر حول ماتن و شارح نگاشته است. اين كتاب داراى فهرست مطالب، فهرست اعلام، فهرست كتب و فهرست فرق و مذاهب و ديانات و طوائف و جماعات مى‌باشد.
اين نسخه داراى اغلاط فراوانى است كه در تصحيح و تحقيق بايد مراعات مى‌شد، علاوه بر آن ناقص نيز هست. محقق فصل آخر كتاب را كه عبارت است از «مما يرجع الى احكام المخالفين و البغاة» از كتاب حذف كرده است. به همين خاطر آقاى
یعقوب جعفری اين فصل از كتاب را در دو شماره از مجله الكلام الاسلامى به چاپ رسانده است
.
ویکی نور، برگرفته از مقاله «أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت»، تاریخ بازیابی۹۷/۷/۱۰. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «انوار الملکوت فی شرح الیاقوت»، تاریخ بازیابی۹۷/۷/۱۰.
