انصار در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
انصاربه یاران یثربی
پیامبر انصار می‌گویند.
واژه انصار از واژه‌ها و اصطلاحات مشهور تاریخ صدر
اسلام است و در
قرآن و بسیاری از متون روایی، تاریخی و تفسیری به‌کار رفته است.
این واژه جمع کلمه ناصر و برگرفته از ریشه «ن ص ر» است که به مفهوم
کمک کردن، یاری رسانیدن و دستگیری کردن است.
آنچه مفهوم این واژه را از مفهوم «اعوان» متمایز می‌سازد آن است که عون برای هر کمکی به‌کار می‌رود
؛ امّا نصر کمک به فرد یا گروهی است که در رویارویی یا دشمنی با فرد یا گروهی قرار گرفته است، ازاین‌رو چنانچه در جنگ گروهی به یکی از طرفین نزاع بپیوندند آنان را نصرت داده‌اند.
تاریخ حمایت یثربیان از پیامبر به یک
سال پیش از هجرت در
پیمان عقبه دوم باز می‌گردد.
در میان جمع
بیعت کننده با پیامبر دو تن از سران تیره‌های اوسی (بنی‌عبدالأشهل) و خزرجی (بنی‌سلمه) نیز حضور داشتند که پیامبر با وعده آنان حاضر شد به
یثرب مهاجرت کند.
بیعت کنندگان بیعت عقبه تعهد کردند همچون زنان و فرزندان خود از پیامبر دفاع کنند.
واژه‌های به‌کار رفته در گزارش از این گفتوگوها عبارت است از «منع» به معنای مصون داشتن و حفظ کردن و «أوی» به معنای پناه دادن.
در برخی گزارشها هم از «نصر» استفاده شده؛ امّا با قیدهای گفتاری پس از آن، همان مفهوم گزارشهای فوق به دست می‌آید.
در آیات ۷۲ و ۷۴ انفال
نیز از واژگان «أوی» به معنای مصون کردن و «نصر» به معنای حمایت کردن بدین منظور استفاده شده است:«والَّذینَ ءاوَوا ونَصَرُوا... والَّذینَ ءاووا وَنَصَروا اُولئِکَ هُمُ المُؤمِنونَ حَقًّا لَهُم مَغفِرَةٌ ورِزقٌ کَریم»
به‌رغم صدور حکم
جهاد در سال نخست هجری هیچ یک از اهالی یثرب در اعزامهای نخستین پیامبر برای تعرض به‌کاروانهای تجاری
قریش حضور نداشتند.
با بالا گرفتن نزاع میان قریشیان
مکه و قریشیان مهاجر، جنگهای متعددی روی داد و رابطه‌ای نو، میان مسلمانان یثربی و مهاجران شکل گرفت که سرآغاز آن
جنگ بدر بود.
این جنگ زمانی آغار شد که پیامبر به‌کاروان قریش در
بدر دست نیافت و چون متوجه نزدیک شدن سپاه اعزامی از
مکه شد با یاران خود مشورت کرد؛ اما به آمادگی مهاجران و نظرات آنان اکتفا نکرد و از انصاریان حاضر نیز نظرخواست، زیرا انصار طبق
پیمان عقبه دوم متعهد به نصرت آن حضرت در خارج از
مدینه نبودند
، آنگاه
سعدبن‌معاذ از سران انصار برخاست و خود و دیگر انصار حاضر را تابع پیامبر و
وحی الهی دانست
، ازاین‌روی حمایت یثربیان که تا این زمان محدود به دفاع از مهاجران در
یثرب بود از آن فراتر رفت و به دیگر رویاروییهای پیامبر تسری یافت.
حضور یثربیان در لشکرکشیهایی چون
بدر الموعد ،
سویق ،
خیبر ،
فتح مکه ،
موته ،
تبوک و غزوات دیگر نشانی از این امر است.
تغییر نوع روابط یثربیان با مهاجران در آیات سوره انفال که همزمان با جنگ بدر در سال دوم هجری نازل شده منعکس شده است.
در آیات ۷۲ و۷۴ این سوره نصرت از پناهندگی تفکیک شده و بر کنش خاصی اطلاق شده است:«...
و الَّذینَ ءاوَوا و نَصَرُوا...» ازاین‌رو شاید نتوان پذیرفت که بیعت کنندگان عقبه دوم از واژه نصرت در سخنان خود با پیامبر استفاده کرده باشند، زیرا همان‌گونه که گفته شد، نصرت در جنگ بدر آغاز گردید.
ردیابی نخستین کاربردهای واژه انصار برای مسلمانان یثرب با تکیه بر متون اسلامی ناکام می‌ماند، زیرا مؤلفان این متون در سده دوم و سوم به تحول مفهوم انصار پس از عصر نبوی توجه نکرده‌اند و هرگاه می‌خواستند از
اوس یا
خزرج نام ببرند از این واژه استفاده می‌کردند.
در
سوره انفال پس از بیان حوادث
جنگ بدر ، و در آیات پایانی این سوره برای اشاره به مسلمانان یثربی، از عبارتهایی چون «... والَّذین... نَصَرُوا...» استفاده شده است و نشان می‌دهد که هنوز واژه انصار به نامی برای آن‌ها تبدیل نشده است (
سال دوم هجری)؛ اما در آیات
سوره توبه نام انصار در کنار نام مهاجران آمده و نشان می‌دهد که چنین واژه‌ای در سال ششم به‌کار می‌رفته و برای همگان شناخته شده بوده است:«... المُهجِرینَ والاَنصارِ...»
در اشعار صدر اسلام نیز واژه انصار در برابر نام مهاجران به‌کار رفته است.
گفته شده: به هنگام تأسیس
مسجد نبوی در سال دوم در مصرع دوم شعری، به مهاجر و انصار
دعا شده است.
چنین اشعاری را به زمان حفر
خندق در
سال پنجم نیز نسبت می‌دهند
؛ اما با توجه به آن‌که آغاز نصرت در
جنگ بدر و پس از ساختن مسجد بوده، نمی‌توان شعر نخست را به آن دوره نسبت داد، زیرا آنچه یثربیان در آغاز انجام می‌دادند پناه دادن (أوی) نامیده می‌شد.
در آیات
مدنی قرآن کریم واژه انصار ۷ بار تکرار شده است.
این واژه دوبار در سوره توبه همراه با واژه
مهاجرین بیان شده است
و از گروههای ساکن در یثرب خبر می‌دهد، همچنین با اشاره به نصرت الهی نسبت به
حواریان عیسی در آیات ۵۲
آل‌عمران و ۱۴ صفّ
میان حمایت حواریان و حمایت انصار از
خدا به نوعی مقایسه صورت می‌گیرد تا ایشان را دلگرم کند که هرکس
خدا را یاری کند خداوند او را بر دشمنش پیروز می‌گرداند:«فَلَمّا اَحَسَّ عیسی مِنهُمُ الکُفرَ قالَ مَن اَنصاری اِلَی اللّهِ قالَ الحَوارِیّونَ نَحنُ اَنصارُ اللّهِ ءامَنّا بِاللّهِ واشهَد بِاَنّا مُسلِمون.»
حواریان در این
آیه خود را از انصار خداوند دانسته و از پیامبر خود می‌خواهند گواهی دهد که تسلیم‌اند؛ اما در آیه بعد خداوند ایمان حواریان عیسی را الگویی برای مؤمنان معرفی می‌کند که در برابر کافران از حمایت و پشتیبانی خداوند بهره‌مند شدند:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا کونوا اَنصارَ اللّهِ کَما قالَ عیسَی ابنُ مَریَمَ لِلحَواریّینَ مَن اَنصاری اِلَی اللّهِ قالَ الحَواریّونَ نَحنُ اَنصارُ اللّهِ فَامَنَت طَائِفَةٌ مِن بَنی‌اِسرءیلَ وکَفَرَت طَائِفَةٌ فَاَیَّدنَا الَّذینَ ءامَنوا
عَلی عَدُوِّهِم فَاَصبَحوا ظهِرین».
ازاین‌رو واژه انصار می‌توانست حس معنوی ویژه‌ای در میان بومیان مسلمان
یثرب ایجاد کند، به‌گونه‌ای که آنان خود را یاران و سربازان خداوند احساس کنند و بر
ایمان و نگرش آن‌ها به زندگی تأثیری عمیق بر جای نهد.
انتظار
جهاد ، پیشتازی در نبرد، آمادگی برای شهادت
،
شجاعت و آمار
شهدا و زخمیهای آنان می‌تواند نشانی از این تأثیر باشد.
براساس گزارشهای واقدی ۹۴ درصد شهدای احد (۶۶ از ۷۰ تن)
و ۹۲/۵ درصد شهدای
بئر معونه (حدود ۳۷ از ۴۰ تن)
، همه شهدای
خندق (۶ تن)
و ۶۰ درصد شهدای
خیبر (۹ از ۱۵ تن)
و همه شهدای
حنین (۴ تن) از یاران یثربی پیامبر بودند
که پشتوانه نظامی حکومت ایشان محسوب می‌شدند.
افزون بر نصرت نظامی باید به نقش انصار در
تبلیغات بر ضد دشمنان پیامبر و رویارویی با تبلیغات منفی آنان اشاره کرد.
این نقش را شاعران برجسته و شهره انصاری برعهده داشتند.
در این زمینه به سه تن از شعرای یثربی چون
حسان بن ثابت ،
کعب بن مالک و
عبدالله بن رواحه اشاره شده است.
الآحاد و المثانی؛ الاتحاف بحب الاشراف؛ الارشاد
فی معرفة حجج اللّه
علی العباد؛ اسباب النزول، واحدی؛ الاستیعاب
فی معرفة الاصحاب؛ اسد الغابة
فی معرفة الصحابه؛ الاصابة
فی تمییز الصحابه؛ الاغانی؛ الامامة و السیاسه؛ انساب الاشراف؛
ایضاح المکنون فی
الذیل علی کشف الظنون؛ البدایة والنهایه؛ تاریخ الامم والملوک، طبری؛ تاریخ بغداد؛ تاریخ جرجان؛ تاریخ خلیفة ابن خیاط؛ تاریخ مدینة دمشق؛ تاریخ المدینة‌المنوره؛ ترتیب کتاب العین؛ جامع البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ الدرالمنثور
فی‌التفسیر بالمأثور؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه؛ سنن ابی داود؛ سنن الترمذی؛ السنن الکبری؛ سنن النسائی؛ صبح الاعشی
فی صناعة الانشاء؛ صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان؛ صحیح البخاری؛ صحیح مسلم با شرح سنوسی؛ الطبقات الکبری؛ الفائق
فی غریب الحدیث؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری؛ کتاب الثقات؛ کتاب الفهرست؛
کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون؛ لسان العرب؛ المستدرک
علی الصحیحین؛ مسند احمد بن حنبل؛ المصنف؛ معجم الفروق اللغویه؛ معجم المؤلفین؛ معجم مقاییس اللغه؛ النهایة
فی غریب الحدیث و الاثر؛ هدایة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین من
کشف الظنون.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «انصار».
