إنباه الرواة علی أنباه النحاة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب انباه الرواة علی انباه النحاة اثر جمال الدین ابی الحسن
علی بن یوسف قفطی از ادبای
قرن هفتم هجری به
زبان عربی و درباره زندگینامه و حالات شعرا و ادبا می باشد.
جمال الدین ابی الحسن علی بن یوسف قفطی در شهر
قفط، یکی از شهرهای
مصر زاده شد. بخشی از دوران طفولیت او در این
شهر گذشت، سپس به
قاهره رفته و در مدارس آنجا به تحصیل
علم پرداخت و از محضر شیوخ و علمای آن شهر بهره برد. در عنفوان
جوانی به
زادگاه خویش بازگشت و از سرچشمه های علم و محضر دانشمندان شهر بهره مند گشت. پدر وی یوسف بن ابراهیم ملقب به قاضی اشرف، فردی
ادیب و دارای
موقعیت اجتماعی بود. در جریان خروج قفطی ها علیه
صلاح الدین ایوبی، یوسف پدر مؤلف از آن شهر
کوچ کرده و به قاهره رفت و در آنجا به خدمت
سلاطین ایوبی در آمده و جایگاه والایی یافت. وی در شهرهای مختلف مناصب گوناگونی را عهده دار شد تا در نهایت در
ذی جبله از شهرهای
یمن اقامت گزیده و در همانجا از دنیا رفت. قاهره، در زمانی که مؤلف در آن جا بود، دارای مدارس عدیده و کتابخانه ها و دانشمندان فراوانی بود، از این رو وی خود را وقف تحصیل علم نمود و در این زمینه پیشرفت شایانی نمود. از جمله اساتید وی می توان از
محمد بن محمد بن بنان انباری و نیز
ابو طاهر سلفی نام برد. پس از مدتی با کوله باری از
دانش و آگاهی به زادگاه خود، قفط بازگشته، با دانشمندان آن
شهر محشور و با ادیبان آن سامان به مناظره پرداخت. در قفط از محضر
صالح بن عادی عذری که از متخصصان علم
نحو بود بهره ها برد.
سپس به قاهره بازگشت و در مسافرتی که پدرش به عنوان والی
بیت المقدس به آن شهر داشت او را همراهی کرد و در آنجا اقامت گزید. از آنجا به
حلب رفته و در مصاحبت دوست پدرش
میمون قصری والی حلب قرار گرفت. بعد از فوت
وزیر میمون قصری، به ناچار پست وزارت را پذیرا شد و به خوبی انجام وظیفه نمود. وقایع دیگری نیز در زندگانی قفطی روی داده است که نیازی به ذکر ندارد. وی سرانجام در حلب درگذشت و در همانجا مدفون گشت. قفطی در جمع آوری کتابها و پرداختن پولهای گزاف در مقابل آنها معروف بود. ابن شاکر می گوید: او از دنیا جز کتاب چیزی را دوست نمی داشت.
۱.
اخبار العلماء باخبار الحکماء ۲.
اخبار المتیمین ۳.
اخبار المحمدین من الشعراء ۴.
اخبار مصر من ابتدائها الی ایام صلاح الدین ۵.
تاریخ قفطی ۶.
انباه الرواة علی انباه النحاة ۷.
العکدم علی الموطا و...
کتاب «انباه الرواة» معجمی است که شرح حال مشایخ دو
علم نحو و
لغت را از
زمانابو الاسود دوئلی تا زمان خود مؤلف در
قرن هفتم هجری در برمی گیرد. علاوه بر این شرح حال عده زیادی از
قراء،
فقهاء،
محدثین،
متکلمین، صوفی ها و عالمان
علم عروض و ادیبان و شاعران و نویسندگان و
مورخان و نیز
منجمان را که به نحوی در لغت یا شناخت علم نحو مشارکت داشته اند، فراهم آورده است.
مؤلف در شرح حال افراد روش خاصی ندارد. وی غالبا ابتدا نام شخصی، سپس شهرت وی و بعد از آن اخبار و کتابهای او، و همچنین سال درگذشت او و نیز محل و سال تولد او را یادآور می شود. وی به نقل و گزارش روایت اکتفاء نکرده بلکه به نقد و تحلیل آن نیز پرداخته و در بسیاری موارد نظر خود را درباره افرادی که شرح حالشان را نگاشته به صراحت ابراز می کند. مطالب کتاب به زمانی خاص و یا سرزمینی ویژه تعلق ندارد بلکه به شرح افرادی از سرزمین
حجاز،
یمن،
بحرین،
عمان،
عراق،
فارس،
خراسان،
ماوراء النهر و... می پردازد. مؤلف در گردآوری مطالب کتاب به دو مصدر اصلی و اساسی مراجعه داشته است:
۱. نوشته هایی در باب
تراجم، سیره ها، اخبار مثل
تاریخ بغداد،
تاریخ دمشق،
تاریخ مصر،
تاریخ نیشابور،
اخبار نحویین،
طبقات نحویین و غیره.
۲. معارفی که از شیوخ خود در
قاهره و
اسکندریه و قفط کسب نموده یا در مسافرتهایش بین
مصر و
شام به دست آورده و یا در مجالس درس خویش در حلب برای شاگردانش افاده نموده و نیز از مکاتباتش که با علمای شهرهای مختلف، انجام داده است.
بسیاری از حقایقی را که قفطی در «انباه الرواة» گردآورده، یا ویژه خود اوست و یا از منابعی نقل شده‌اند که در حال حاضر در دسترس ما قرار ندارند. از این جهت کتاب از لحاظ تاریخی اثری ارزشمند به شمار می‌آید. گذشته از این، کتاب حاوی نقد و تحلیل‌هایی است که مؤلف نسبت به روایاتی که نقل می‌کند ایراد می‌کند. یکی از ایرادات این کتاب عدم رعایت ترتیب الفبایی بطور دقیق در آنست. مثلا ابراهیم بن عبدالله
قبل از ابراهیم ابن اسحاق
ذکر می‌شود و یا خلیل ابن احمد
قبل از خلف بن محرز
. اشکال دوم در تکرار برخی شرح حالها با اسامی مختلف است.
۱. نسخه کامل «دار الکتب المصریة» در قاهرة در ۹ جلد دارای ۱۰۸۱ صفحه. این نسخه از نسخه اصلی که در کتابخانه «طوپ قپوسرای» در
استانبول نگهداری می شود و دارای ۵ جزء است نقل شده است. تاریخ نگارش این نسخه ۱۰،
جمادی الاولی ، ۶۳۸ هجری می باشد که به دست فردی به نام ابو المحاسن بن سعید بن سعید سنحی صورت گرفته است.
۲. نسخه‌ای که شامل جزء ۴ و ۵ کتاب است. شامل بر ۲۱۱ صفحه، در «دار الکتب المصریة» نگهداری می‌شود. این نسخه نیز از نسخه خطی کتابخانه «فیض الله» در استانبول نگارش شده است. نگارنده آن محمود بن علی بن محمد معروف به ابن سنحی معلم است. تاریخ نگارش ۵،
رجب ،۶۴۶ هجری.نگارنده در پایان کتاب گفته است که این نسخه را از روی نسخه‌ای که بر نویسنده قرائت شد، نگاشته است. برخی علمایی که این نسخه را در اختیار داشته و آنرا مطالعه کرده‌اند در صفحه اول آن یادداشتهایی نوشته‌اند من جمله جمال الدین عبدالله بن هشام انصاری، صاحب المغنی متوفای سال ۷۶۱ هجری.
۳. ابن مکتوم قیسی متوفای ۷۴۹ هجری نیز خلاصه‌ای از این کتاب تهیه کرده و به خط خود نگاشته است. این نسخه در دار الکتب المصریة نگهداری می‌شود. نسخه مورد استفاده در برنامه توسط محمد ابو الفضل ابراهیم تحقیق شده و از سوی «المکتبة العصریة»
بیروت در سال ۱۴۲۴ هجری به طبع رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
