امکان ذهنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امکان ذهنی یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای عدم
علم به
ثبوت محمول برای
موضوع است.
امکان ذهنی؛ چنان‌که
محقق طوسی در
اساس الاقتباس آورده است، عبارت است از: عدم علم به ثبوت محمول برای موضوع.
امکان خارجی به معنای ممکن‌بودن نسبت محمول به موضوع در عالم خارج است. بر این اساس،
امکان ذهنی عام‌تر از
امکان خارجی است، زیرا بعضی از ممکنات ذهنی در عالم خارج
ضروری و بعضی از ضرورات خارجی در ذهن ممکن‌اند؛ یعنی علم به ضرورت ثبوت محمول قضیه برای موضوع آن نداریم. به این اعتبار، ممکن ذهنی، شامل ممکنات حقیقی و بعضی ضروریات است.
همانطور که
امکان به ذهنی و خارجی منقسم می‌شود، ضرورت نیز به ذهنی و خارجی تقسیم می‌گردد. ضرورت ذهنی خاص‌تر از ضرورت خارجی است زیرا آنچه را به
یقین ضروری می‌دانیم در خارج هم (به نظر ما) ضروری است اما عکس آن لازم نیست؛ یعنی چه بسا چیزی در خارج ضروری باشد اما ما علم به این ضرورت نداشته باشیم.
قطب‌الدین رازی در
شرح المطالع در این باره چنین می‌گوید: «ضرورت ذهنی ناظر به قضیه‌ای است که
تصور طرفَین آن در
جزم و حکم عقل به نسبت موجود میان دو طرف کفایت می‌کند، به خلاف
امکان ذهنی که بعد از تصور طرفین،
ذهن هنوز در مورد نسبت موجود بین دو طرف مردّد است و این
امکان مرادف با احتمال است. ضرورت ذهنی اخص از ضرورت خارجی است زیرا آن نسبتی را که عقل جزم به آن دارد اگر مطابق
نفس‌الامر و خارج ندانیم
اعتقاد به وجود امور
بدیهی زایل می‌شود (و منجر به
سفسطه و شکاکیت می‌گردد)، و اما چنین نیست که هر آنچه در نفس‌الامر و خارج ضروری باشد
عقل هم به مجرد تصور طرفین، به آن جزم پیدا کند چنان‌که یقینیات نظری (غیر ضروری) از این قبیل هستند. بنابراین
امکان ذهنی اعم از
امکان خارجی است زیرا
نقیض اعم، اخصّ از
نقیض اخص است».
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱)
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. (۲) قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، شرح مطالع الانوار.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «امکان ذهنی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۱/۱۳.
