• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امّ کلثوم بنت عقبة بن ابی معیط

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


امّ کلثوم بنت عُقبة بن ابی مُعَیط از بنی‌امیه ، خواهر مادری عثمان و از اشراف‌زادگان قریش بود.


پدرش در دشمنی با پیامبر سرسختی فراوانی از خود نشان داد و پس از اسارت در سال دوم هجری در جنگ بدر به فرمان پیامبر کشته شد.
[۱] المغازی، ج۱، ص۸۲.
[۲] دلائل‌النبوه، ج۳، ص۹۴.    
مادرش أَروَی از نوادگان دختری عبدالمطلب بود که ابتدا به ازدواج عفان درآمد و عثمان از او به دنیا آمد و سپس همسر عقبه شد.
[۳] الطبقات، ج۸، ص۱۸۲-۱۸۳.    


امّ‌کلثوم در مکه اسلام آورد و با پیامبر بیعت کرد.
[۴] الطبقات، ج۸، ص۱۸۳.    
[۵] اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۶.    
؛ اما بر اثر ممانعت خانواده‌اش نتوانست به مدینه رود. پس از صلح حدیبیه در سال ششم هجری تصمیم گرفت به مدینه مهاجرت کند. خانواده او در حوالی مکه علفزاری داشتند و امّ‌کلثوم هرگاه بدانجا می‌رفت، چند روز می‌ماند و سپس به مکه باز می‌گشت. یک‌بار توشه کافی برای خود تهیه کرد و به آن علفزار رفت و چون مردی که تا علفزار او را همراهی کرده بود بازگشت، امّ‌کلثوم راه مدینه را در پیش گرفت و چون با مسیر آشنا نبود مردی از خزاعه (هم‌پیمانان پیامبر در صلح حدیبیّه) او را تا مدینه همراهی کرد. خانواده او پس از چند روز به جستجوی او برآمدند و برادرانش ولید و عماره در جستجوی او به مدینه آمدند و چون از حضور او در آنجا آگاه شدند از پیامبر خواستند او را به آنان تحویل دهد. امّ‌کلثوم از پیامبر خواست که درخواست آنها را محقق نسازد، زیرا در غیر این صورت آنان او را شکنجه می‌دهند و او طاقت آن را ندارد.
[۶] المغازی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۱.
پیامبر او را تحویل نداد و امّ کلثوم در مدینه ماند.
[۷] السیرة النبویه، ج۳، ص۳۲۶.
[۸] الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۹] اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۷.
او را تنها زن قریشی دانسته‌اند که از خانواده نامسلمان خود گریخت و بدون همراهی هیچ‌یک از خویشانش به مدینه مهاجرت کرد.
[۱۰] الطبقات، ج۸، ص۱۸۳.    
[۱۱] المغازی، ج۲، ص۶۲۹.
[۱۲] الاصابه، ج۸، ص۴۶۳.    




۳.۱ - همسر زید بن حارثه

در آنجا زید بن حارثه ، زبیر بن عوام و عبدالرحمن بن عوف و عمرو بن العاص از او خواستگاری کردند و چون او با برادرش عثمان مشورت کرد عثمان از او خواست تا نظر پیامبر را جویا شود. آن حضرت زید را برگزید.
[۱۳] الطبقات، ج۳، ص۳۲-۳۳.    
به روایت دیگری که غالب مفسران آن را ترجیح داده‌اند، ام‌کلثوم چون مایل بود به ازدواج پیامبر درآید خود را به پیامبر بخشید و آن حضرت او را به ازدواج زید بن حارثه (برده آزاد شده پیامبر) درآورد و برای او فرزندانی به نام‌های زید و رقیه به دنیا آورد.
[۱۴] الطبقات، ج۳، ص۳۲-۳۳.    


۳.۲ - ازدواج با زبیر

پس از شهادت زید در سال هشتم هجری
[۱۵] الطبقات، ج۸، ص۱۸۴.    
[۱۶] الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۱۷] اسدالغابه، ج۲، ص۳۵۳.
(یا مطلّقه شدن امّ‌کلثوم)
[۱۸] الطبقات، ج۳، ص۴۴.
او به همسری زبیر بن عوام درآمد. زبیر از او صاحب دختری به نام زینب شد؛ امّا چون زبیر بر زنان خود سخت می‌گرفت زندگی با او دوام نیافت و به طلاق امّ‌کلثوم انجامید.
[۱۹] الطبقات، ج۸، ص۱۸۴.    
[۲۰] الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۲۱] الاصابه، ج۸، ص۴۶۳.    


۳.۳ - ازدواج با عبدالرحمن بن عوف

پس از آن چند تن از او خواستگاری کردند که پیامبر از میان آنان عبدالرحمن بن عوف را برای امّ‌کلثوم برگزید.
امّ‌کلثوم در زندگانی خود با عبدالرحمن صاحب فرزندانی به نام‌های ابراهیم و حمید
[۲۲] الطبقات، ج۸، ص۱۸۴.    
[۲۳] الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۲۴] سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۷۷.    
و محمد و اسماعیل
[۲۵] تاریخ دمشق، ج۷، ص۳۱.    
[۲۶] الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
[۲۷] الطبقات، ج۳، ص۳۳.
و حمیدة و أمة الرحمن
[۲۸] الطبقات، ج۳، ص۳۳.
[۲۹] تاریخ دمشق، ج۷، ص۳۱.    
شد. امّ‌کلثوم در دوره خلافت عمر بن خطاب به سبب هجرتش به مدینه، مشمول عطایای سالانه خلیفه قرار گرفت که میزان آن را متفاوت ذکر کرده‌اند.
[۳۰] الطبقات، ج۳، ص۲۲۶.    
[۳۱] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۳.
عبدالرحمن در دوره پیامبر با عثمان عقد اخوت بسته بود؛
[۳۲] تاریخ دمشق، ج۳۵، ص۲۵۴.    
[۳۳] اسد الغابه، ج۳، ص۴۷۸.
اما ازدواج او با امّ‌کلثوم (خواهر مادری عثمان) در گرایش عبدالرحمن به عثمان در شورای ۶ نفره برای تعیین خلیفه سوم، نقش فراوانی داشت که امیرمؤمنان ، امام علی علیه السلام به آن اشاره کرده است.
[۳۴] نهج‌البلاغه، خطبه ۳.    
عبدالرحمن مردی ثروتمند بود و چون از دنیا رفت ارث فراوانی از او به امّ‌کلثوم رسید.
[۳۵] الاستیعاب، ج۲، ص۳۹۰.
[۳۶] سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۹۰.    


۳.۴ - ازدواج با عمروعاص

او سپس به همسری عمرو عاص درآمد و یک ماه پس از آن درگذشت.
[۳۷] الاستیعاب، ج۲، ص۳۹۰.
[۳۸] الاصابه، ج۸، ص۴۶۳.    
[۳۹] اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۷.

تاریخ مرگ او را دوره خلافت علی علیه السلام (۳۵-۴۰ هجری) ذکر کرده‌اند.
[۴۰] سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۷۷.    
به نقل طبری چون عثمان، عمرو عاص را در سال ۲۵ از ولایت مصر عزل کرد
[۴۱] الاستیعاب، ج۳، ص۵۱.
[۴۲] الاستیعاب، ج۳، ص۲۶۸.
امّ‌کلثوم را طلاق داد.
[۴۳] تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۷.
با توجه به اینکه گزارشات دیگر سخن از همسری او با عبدالرحمن تا سال ۳۱ هجری دارد، گزارش طبری مورد تأمل است.

امّ‌کلثوم از راویان حدیث است
[۴۴] مسند احمد، ج۷، ص۵۵۲-۵۵۳.
[۴۵] صحیح البخاری، ج۳، ص۲۲۱.
و شیخ در رجال خود و ابن حبان در کتاب الثقات از او نام برده‌اند.
[۴۶] الثقات، ج۳، ص۴۵۸.    
[۴۷] رجال الطوسی، ص۵۲.    
یکی از روایات فضیلت سوره توحید از او منقول است.
[۴۸] مسند احمد، ج۷، ص۵۵۲.





۵.۱ - امتناع پیامبر از بازگشت ام‌کلثوم به مکه

هنگامی که برادران امّ‌کلثوم از پیامبر خواستند بر اساس پیمان حدیبیه (که مطابق یکی از بندهای آن اگر فردی در مکه مسلمان شده و به مدینه هجرت می‌کرد پیامبر (صلی الله علیه وآله) باید او را به قریش برمی‌گرداند) خواهر خود را به مکه باز گردانند، و او از ضعف و ناتوانی خود در برابر فشارها و شکنجه‌های کافران مکه سخن گفت آیه ۱۰ ممتحنه
[۴۹] ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۰.    
نازل شد و از پیامبر خواست که ایمان زنان مهاجر به مدینه را بیازماید و چنانچه آنان را مؤمن یافت از بازگرداندنشان به کافران چشم بپوشد
[۵۰] احکام القرآن، ج۳، ص۶۵۳.
[۵۱] التبیان، ج۹، ص۵۸۴.    
[۵۲] زاد المسیر، ج۸، ص۲۳۸-۲۳۹.
:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِذا جاءَکُمُ المُؤمِنتُ مُهجِرت فَامتَحِنوهُنَّ اللّهُ اَعلَمُ بِایمنِهِنَّ فَاِن عَلِمتُموهُنَّ مُؤمِنت فَلا تَرجِعوهُنَّ اِلَی الکُفّارِ...».
[۵۳] ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۰.    
بنابر برخی روایات، پیامبر در پاسخ به برادران او فرمود: زنان مشمول قرارداد حدیبیّه نیستند.
[۵۴] تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۱.
درباره نحوه امتحان زنان مهاجر اقوال متعددی وجود دارد؛ به روایت ابن عباس آنان می‌بایست سوگند یاد کنند که بر اثر نفرت از شوهر، رغبت به سرزمین دیگر، دنیاطلبی، عشق به یکی از مردانِ ما (مسلمانان)، مهاجرت نکرده‌اند و صرفاً محبت خدا و رسول خدا انگیزه مهاجرت آنان بوده است.
[۵۵] جامع البیان، ج۲۸، ص۷۸.
[۵۶] التبیان، ج۹، ص۵۸۴.    
[۵۷] تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۲.
به روایت دیگری از ابن عباس ذکر شهادتین برای امتحان آنها کافی بود. عایشه نقل می‌کند که همان تعهدهایی که پیامبر در بیعت خود از زنان مدینه گرفت برای آنان مطرح می‌کرد.
[۵۸] جامع البیان، ج۲۸، ص۸۶.
[۵۹] التبیان، ج۹، ص۵۸۴.    
[۶۰] تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۲.


۵.۲ - ناراحتی ام‌کلثوم از ازدواج با زید

امّ‌کلثوم پس از آنکه سکونتش در مدینه حتمی شد، خود را به پیامبر بخشید تا به ازدواج او درآید. پیامبر بخشش او را پذیرفت؛ امّا او را به ازدواج زید بن حارثه درآورد. امّ‌کلثوم که از این مسئله ناراحت شده بود گفت: خود را به او هبه کردم؛ امّا او مرا به ازدواج برده‌اش درآورد، آنگاه آیه ۳۶ احزاب نازل شد: «و ما کان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله امراً أن یکون لهم الخیرة من امرهم...»
[۶۱] احزاب/سوره۳۳، آیه۳۶.    
[۶۲] جامع البیان، ج۲۲،ص۱۶-۱۷.
[۶۳] تفسیر ماوردی، ج۴، ص۴۰۴.
[۶۴] مجمع البیان، ج۷، ص۵۶۳.
امّ کلثوم وقتی متوجه شد که این امر خواست خدا و رسول خدا بوده و در این امر خیری نهفته است به این ازدواج راضی شد.


احکام القرآن، جصاص؛
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛
اسد الغابة فی معرفة الصحابه؛
الاصابة فی تمییز الصحابه
؛ البحر المحیط فی التفسیر؛
تاریخ الامم و الملوک، طبری؛
تاریخ مدینة دمشق؛
تاریخ الیعقوبی؛
التبیان فی تفسیر القرآن؛
جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛
الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛
الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور؛
دلائل النبوه؛ رجال الطوسی؛
زاد المسیر فی علم التفسیر؛
سیر اعلام النبلاء؛
السیرة النبویه،
ابن هشام؛
صحیح البخاری؛
الطبقات الکبری؛
کتاب الثقات؛
مسند احمد بن حنبل؛
المغازی؛
النکت و العیون،
ماوردی؛
نهج‌البلاغه.
۱. ↑ المغازی، ج۱، ص۸۲.
۲. ↑ دلائل‌النبوه، ج۳، ص۹۴.    
۳. ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۸۲-۱۸۳.    
۴. ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۸۳.    
۵. ↑ اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۶.    
۶. ↑ المغازی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۱.
۷. ↑ السیرة النبویه، ج۳، ص۳۲۶.
۸. ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
۹. ↑ اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۷.
۱۰. ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۸۳.    
۱۱. ↑ المغازی، ج۲، ص۶۲۹.
۱۲. ↑ الاصابه، ج۸، ص۴۶۳.    
۱۳. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۲-۳۳.    
۱۴. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۲-۳۳.    
۱۵. ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۸۴.    
۱۶. ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
۱۷. ↑ اسدالغابه، ج۲، ص۳۵۳.
۱۸. ↑ الطبقات، ج۳، ص۴۴.
۱۹. ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۸۴.    
۲۰. ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
۲۱. ↑ الاصابه، ج۸، ص۴۶۳.    
۲۲. ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۸۴.    
۲۳. ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
۲۴. ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۷۷.    
۲۵. ↑ تاریخ دمشق، ج۷، ص۳۱.    
۲۶. ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۵۰۸.
۲۷. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۳.
۲۸. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۳.
۲۹. ↑ تاریخ دمشق، ج۷، ص۳۱.    
۳۰. ↑ الطبقات، ج۳، ص۲۲۶.    
۳۱. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۳.
۳۲. ↑ تاریخ دمشق، ج۳۵، ص۲۵۴.    
۳۳. ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۴۷۸.
۳۴. ↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۳.    
۳۵. ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۳۹۰.
۳۶. ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۹۰.    
۳۷. ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۳۹۰.
۳۸. ↑ الاصابه، ج۸، ص۴۶۳.    
۳۹. ↑ اسدالغابه، ج۷، ص۳۷۷.
۴۰. ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۷۷.    
۴۱. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۵۱.
۴۲. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۲۶۸.
۴۳. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۷.
۴۴. ↑ مسند احمد، ج۷، ص۵۵۲-۵۵۳.
۴۵. ↑ صحیح البخاری، ج۳، ص۲۲۱.
۴۶. ↑ الثقات، ج۳، ص۴۵۸.    
۴۷. ↑ رجال الطوسی، ص۵۲.    
۴۸. ↑ مسند احمد، ج۷، ص۵۵۲.
۴۹. ↑ ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۰.    
۵۰. ↑ احکام القرآن، ج۳، ص۶۵۳.
۵۱. ↑ التبیان، ج۹، ص۵۸۴.    
۵۲. ↑ زاد المسیر، ج۸، ص۲۳۸-۲۳۹.
۵۳. ↑ ممتحنه/سوره۶۰، آیه۱۰.    
۵۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۱.
۵۵. ↑ جامع البیان، ج۲۸، ص۷۸.
۵۶. ↑ التبیان، ج۹، ص۵۸۴.    
۵۷. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۲.
۵۸. ↑ جامع البیان، ج۲۸، ص۸۶.
۵۹. ↑ التبیان، ج۹، ص۵۸۴.    
۶۰. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۴۲.
۶۱. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۳۶.    
۶۲. ↑ جامع البیان، ج۲۲،ص۱۶-۱۷.
۶۳. ↑ تفسیر ماوردی، ج۴، ص۴۰۴.
۶۴. ↑ مجمع البیان، ج۷، ص۵۶۳.


دانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «ام‌کلثوم بنت عقبه بن ابی معیط».    


رده‌های این صفحه : ام‌کلثوم
جعبه ابزار