امامزاده اظهر بن علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَظْهَر، اِمام‌ْزاده،
برج و
آرامگاه،
معروف به امامزاده اظهر بن علی (ع)، واقع در روستای
درگزین در فاصله ۵ کیلومتری شرق
شهر رزن و به فاصله ۸۵ کیلومتری شمال شرق
همدان می‌باشد.
بنای امامزاده اظهر تا چند دهه پیش از چشم
تاریخ و جغرافیا نویسان و جهانگردان دورمانده بود، از این‌رو، اطلاعات مبسوطی از این بنا در دست نیست. گدار نخستین محققی است که از آن یاد می‌کند، پس از وی
مصطفوی به طور جامع به بررسی و وصف این بنا پرداخته است.
نقشه بنا از گونه برج - آرامگاه‌هایی است که در سده‌های ۴- ۸ق/ ۱۰-۱۴م معمول بوده است.،
در نمونه‌های کهن‌تر، شکل بنا کاملاً ساده و شامل یک استوانه بلند با پوشش مخروطی است؛ اما به دلیل یکنواخت بودن سطح
استوانه پس از سده ۵ق/۱۱م برج‌های مدور کمتر ساخته شده است و اشکال چند وجهی و انواع ستاره‌ای جایگزین طرح دایره‌ای شکل می‌شود،
در اینگونه برجها دندانه‌های مثلث گونه از ازاره آغاز شده، در پیش آمدگی بام محو می‌شود
ممکن است ایجاد دندانه‌ها در آغاز ابتکاری برای استحکام بخشیدن به بدنه استوانه‌ای بنا بوده باشد تأکید بر ارتفاع از ویژگی‌های برج - آرامگاه‌هاست،
پوشش این بناها را گنبدی مخروطی با نورگیرهایی در قاعده آن تشکیل می‌دهد
بنای امامزاده اظهر از
آجر ساخته شده، و بر بنیانی از سنگ استوار است. شالوده سنگی را تا سطح زمین برآورده، و پایه ۱۹ ضلعی
برج را که اندازه هر ضلع آن ۲۰/۲
متر است، بر آن نهاده‌اند. این پایه ۴۰/۱
متر ارتفاع دارد.
محوطه پیرامون بنا به شعاع بیش از یک
متر با قلوه سنگ کف‌سازی شده است. امروزه این کف با حدود ۵۰
سانتی
متر ضخامت (۴۷
سانتی
متر در نقطه گمانه زنی) از دید پنهان است. نقشه داخلی برج، مدور و شکل خارجی آن ستاره‌ای ۱۸ دندانه و ارتفاع آن از سطح پایه ۲۰/۹
متر است. ضلع نوزدهم پایه، ورودی برج را تشکیل داده است. نوک دندانه‌ها روی محل تقاطع اضلاع پایه بنا قرار گرفته است و در بالا به کمک طاق نماهایی به یکدیگر پیوسته‌اند، بندهای عمودی آجرچینی خارجی بنا پهن‌تر از معمول است، این فواصل به کمک توپی‌هایی تزیین شده، و ابعاد این آجرها ۵ئ۲۳
سانتی
متر است.
نمای بیرونی پوشش دو پوسته بنا مخروطی است به ارتفاع ۷۰/۱۲
متر که پاگردی به پهنای ۴۰/۱
متر آن را در میان گرفته است.، آجرچینی پوشش بنا از پایان گردن
گنبد تا رأس مخروط دارای طرح جناغی است. آجرهای به کار رفته در ساختمان گنبد با اندازه‌های ۳ئ۱۸
سانتی
متر است که ابعادی متفاوت از آجرهای بدنه بنا دارد، مجموع ارتفاع ۳ بخش بنا، یعنی پایه، برج و پوشش مخروطی ۳۷/۲۴
متر است که اکنون ۹۰/۲۳
متر آن نمایان است.
ورودی برج به پهنای یک ضلع پایه (۲۰/۲
متر) و ارتفاع ۴۰/۳
متر در شرق بنا واقع است. طاق تیزه‌دار ورودی با کاربندی و توپیهای گچی تزیین شده است، در دو سوی ورودی یک ردیف آجرچینی مورب به موازات دندانه‌ها تا قرنیز امتداد می‌یابد، فضای باقی‌مانده این ضلع برج را از بالای ورودی تا نزدیکی قرنیز دو طاق نمای مستطیل شکل مسطح پر کرده است. در برابر ورودی دهلیزی مستطیل شکل قرار داشته
که احتمالاً در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ش به هنگام مرمت بنا
حذف شده است.
برج از داخل استوانه‌ای است به قطر ۳۰/۹
متر برای برپایی گنبد نیمه کروی داخل، دو پیش آمدگی - که نخستین آنها در نیمه بدنه بنا و دومی درست در زیر گردن گنبد واقع شده - به تدریج از قطر بدنه استوانه‌ای برج کاسته، و کار ایجاد گنبد را تسهیل کرده است. بدنه داخل برج اکنون گچ اندود است، اما در آغاز ساده و برهنه بوده است، اندود سطح از دو لایه متوالی تشکیل می‌شود: نخستین لایه، از
گچ کوره و
گل، احتمالاً متعلق به عصر صفوی است؛ در حالی‌که لایه دوم، از گچ، به پس از این دوره تعلق دارد، مقرنس‌های زیر گنبد نیز در همین عصر به بنا افزوده شده، و در همین زمان
محراب و طاقچه مقابل آن در بدنه استوانه تعبیه شده است.، در محل‌هایی که اندود دوم از میان رفته، یادگاری‌های زائران بنای امامزاده اظهر به چشم می‌خورد، تاریخ قدیم‌ترین این یادگاری‌ها ۱۱۲۴ق/۱۷۱۲م همزمان با
سلطنت شاه
سلطان حسین صفوی است.
بنای امامزاده اظهر دارای سردابی مربع شکل به ابعاد ۷/۶
متر است. تنها از یک در ورودی که در خارج بنا و در جنوب شرقی آن واقع شده، به
سرداب می‌توان راه یافت. پوشش سرداب از ۴ چشمه طاق و تویزه تشکیل می‌شود. تویزه‌ها از یک سو بر دیوارهای جانبی استوار است و از سوی دیگر بر پایه‌ای که در مرکز سرداب واقع است، فرود می‌آید، مزاری که محدوده و سطح آن آجرچینی شده بوده، در پای دیوار جنوبی سرداب قرار داشته است،
این مزار بر اثر کندوکاوهای غیرمجاز از میان رفته، و بقایای آن به صورت گودالی مرکزی و بخش‌هایی از آجر چینی پیرامونی باقی است.
تمامی جزئیات مشهود در ساختار این بنا کاربردی نیست و بخش قابل توجهی از آن، از جمله دندانه‌ها جنبه تزیینی نیز دارد؛ به علاوه، نمای خارجی بنا بیش از درون آن تزیین شده است،
پایه بنا فاقد تزیینات است، اما بدنه و گنبد آن با طرحهای گوناگون آجرچینی آراسته شده است، بندهای عمودی آجرها پهن‌تر از بندهای افقی است و این فواصل به‌وسیله توپیهای گچی با طرحهای متنوع هندسی زینت شده است. آجر چینی گنبد متفاوت است و تزیینات آن از خطوط جناغی پیوسته تشکیل می‌شود. بدین‌سان تزیینات بخش‌هایی از بنا که بیش از سایر قسمت‌ها در معرض دید قرار دارد، از غنای بیشتری برخوردار است.
تزیینات داخل برج به دوره‌های پس از عصر صفوی تعلق دارد، شبکه‌ای از لوزی‌های به هم پیوسته که اضلاع آن از خطوط مواج تشکیل می‌شود، حد فاصل نخستین و دومین پیش آمدگی بدنه استوانه را زینت کرده است.، فاصله میان نورگیرهای گردن گنبد با ۲۱ مستطیل که حدود آنها را نوارهای مضاعف مشخص می‌کند، آراسته شده است. ستاره ۱۰ پری که مرکز آن را «رُزت» ۱۰ پری تشکیل می‌دهد، بر سطح زیرین گنبد دیده می‌شود.
صندوق چوبی
مزار، با تاریخ ۱۰۵۶ق/۱۶۴۶م، در میان برج قرار دارد،
این صندوق از دو بخش پایه و بدنه تشکیل می‌شود، پایه بدون تزیین در واقع سکویی است برای بدنه که بر روی آن قرار گرفته است.، کتیبه‌ای
منبت به قلم ثلث، در دو خط، شامل
سوره فتح در حاشیه بالا و پایین، بدنه صندوق را دور می‌زند.
تاریخ ساخت، نام‌های بانی و سازنده در حاشیه پایینی ضلع پایین پا و پس از پایان
سوره چنین آمده است: «به
تاریخ سنه ست و خمسین و الف من هجره النبویه در ارفع بلده
گیلان به فرموده اقبال پناه
خواجه نظام‌الملک به عمل استاد طالب و کتبه به تحریر العبد...»، به علت سرقت‌های مکرر و گذشت زمان صندوق آسیب فروان دیده، و به دفعات تعمیر شده است. در این تعمیرها بخش‌هایی از کتیبه‌های ثلث از میان رفته، و برخی از قسمت‌ها نیز نو نویس شده است.
بدنه صندوق به لوح‌های قاب‌بندی شده‌ای تقسیم می‌شود، دو ضلع طولی از ۷ لوح تشکیل شده که لوح مرکزی پهن‌تر از لوح‌های دیگر است. بر این لوح کتیبه‌ای به
خط نسخ کنده شده است و الواح جانبی آن را نوارهای گره‌سازی و روکوبی شده، تزیین می‌کند، سطوح بالایی و پایینی صندوق از یک لوح بزرگ میانی و دو لوح کوچک جانبی تشکیل شده است.، بر لوح پهن صفحه جانبی روبه‌روی
محراب آیة الکرسی و بر لوح صفحه مقابل آن سوره‌های
شمس و
قدر کنده‌کاری شده، و در ادامه متن آمده است که این لوحه را پس از سرقت لوحه اصلی در ۱۳۴۸ق/۱۹۲۹م به جای آن نصب کرده‌اند،
لوح میانی ضلع پایین که آن نیز کتیبه‌ای داشته، به سرقت رفته است، این لوح تا پیش از ۱۳۳۲ش برجای بوده است. در
کتیبه این لوح نیز از سرقت لوح پیشین سخن رفته است.،
اکنون تنها عبارت پایانی آن بر بدنه باقی است:، «در غره
محرم الحرام ۱۳۵۲ تمام شد».
مرمت‌های مکرر در دوره‌های مختلف و دخل و تصرف‌هایی که در آنها به ویژه در داخل برج و
سرداب بنا صورت گرفته، چهره اصلی آن را دگرگون ساخته است، خود بنا نیز کتیبه تاریخ ساختمان ندارد.
جزئیات نقشه، سازه و تزیینات این آرامگاه با بناهای مشابه و متعلق به اواخر
سده ۷ و اوایل سده ۸ق/۱۳ و ۱۴م قابل مقایسه است، بیشترین مشابهت‌ها میان این بنا و برج‌های علاءالدین
ورامین، کاشانه
دامغان، و
امامزاده عبدالله و
عبیدالله دماوند مشاهده می‌شود، از این‌رو، می‌توان گفت که بنای اظهر در اواسط نیمه نخست سده ۸ق/۱۴م و پیش از فروپاشی
حکومت ایلخانان بزرگ بر پا شده است.
در مقایسه با بناهای مشابه و همزمان، در ساختمان امامزاده اظهر از تزیینات پیچیده و رنگ کمتر استفاده شده است، سادگی ورودی بنا و کوچکی آن نشان می‌دهد که در ساختن آن از نمونه‌های اولیه این نوع برج - آرامگاه‌ها چون
گنبد قابوس پیروی شده است، این تأثیر در تمامی ساختار بنای اظهر مشهود است و همین امر نمایاننده تداوم
سنت معماری در اینگونه بناهاست.
(۱) شیبانی، زرین تاج، «بررسی و تحقیقی پیرامون برج علاءالدوله (علاءالدین)»، اثر، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۵ و ۱۶.
(۲) مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه، تهران، ۱۳۳۲ش.
(۳) مهران، محمود، کارنامه ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۴) هیلنبراند، رابرت، «مقابر»، ترجمه کرامت‌الله افسر، معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، ۱۳۶۶ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «امامزاده اظهر»، ج۹، ص۳۶۶۱.
