الهی (منظومه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِلهی، منظومه‌هایی
صوفیانه و مردم‌پسند در
وصف
پیامبر - صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- اولیا و مشایخ
طریقت است.
الهی با مضامین مذهبی در ادبیات ترک که در
خانقاهها و اماکن مذهبی به صورت هم‌آوایی یا تک صدایی بدون استفاده از آلات موسیقی ترنم می‌شد.
بدین‌ترتیب، الهی از نظر آهنگ و موارد کاربرد از دیگر سرودهای عامیانه متمایز است.
الهیها دارای اوزان هجایی هستند
که در دستگاهها و گوشه‌هایی مانند
ماهور ،
شهناز و جز آن خوانده، و به صورت مربع، مخمّس، مسدّس و گاه حتی مثمّن سروده می‌شوند الهی در مراسم «ذکر» در خانقاه (تکیه)، در آیینهای مخصوص از جمله میلاد
پیامبر اکرم - صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- (مولودخوانی)، همچنین در نخستین روز آموزش کودکان در مدارس و نیز در مراسم عروسی و هنگام رفتن به
مکه خوانده می‌شد.
الهیها گونه‌های مختلفی دارند که عبارتند از: «آیین»، «دوراق»، «جمهور»، «تابوغ» و «نَفَس»؛ آیین در خانقاههای
مولویه ، دوراق در تکایای
خلوتیه ، نفس در خانقاههای
بکتاشیه ،
تابوغ در تکایای
گلشنیه ، و
جمهور در سایرخانقاهها ترنم‌می‌شد.
همچنین الهی در مراسم مذهبی و حتی
ملی و نیز در ماههای مخصوصی از سال از جمله
ماه
رمضان و ماه
محرم - درباره فاجعه
کربلا - خوانده می‌شد.
سرایندگان الهیها غالباً از مشایخ اهل
طریقت هستند که
یونس امره ،
حاج بایرام ،
نصوحی ،
درویش عثمان ،
ابراهیم گلشنی ،
اشرف اوغلو و
اُفتاده از آن جمله‌اند.
در
ادبیات صوفیانه ترکیه، یونس امره، شاعر سده‌های ۹-۱۰ق/۱۵-۱۶م را از بنیان‌گذاران الهی دانسته‌اند که ۲۷۳ الهی به او منسوب است.
برخی از الهیها که شاعران آنها ناشناخته‌اند، در مجموعه‌هایی، معروف به «مجموعه الهیات» گردآوری شده است؛ مشهورترین آنها مجموعه
مستقیم‌زاده سلیمان سعدالدین است
اینکه آهنگ‌سازان الهیها چه کسانی بوده، و در چه زمانی می‌زیسته‌اند، نامعلوم است.
از آغاز سده ۱۸م آهنگ‌سازانی مانند چالاکزاده، طوسون زاده و اسماعیل دَده در تنظیم آهنگ الهیها و نوشتن
نُت برای آنها فعالیت داشته‌اند.
عدنان سایگون آهنگساز معاصر ترک الهیهای یونس امره را تنظیم کرده است.
(۱) گولپینارلی، عبدالباقی، تصوف در یکصد پرسش و پاسخ، ترجمه توفیق هسبحانی، نشر دری.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «الهی»، ج۱۰، ص۳۸۸۹.
