النحو التطبیقی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
النحو التطبيقي، اثر
دکتر هادی نهر ، تطبيق قواعد نحوى زبان عربى، با آيات، روايات و اشعار
معروف عرب مى‌باشد كه
به زبان عربى و در سال ۱۴۲۹ ق، نوشته شده است.
كتاب با مقدمه مؤلف در توضيح عملكرد خويش در عرضه مباحث، آغاز و مطالب در قالب چهار مساق و هر مساق در چندين مبحث، ارائه شده است.
نويسنده در ابتدا،
به بيان مطالب نحوى پرداخته و پس از طرح سؤالاتى كه مرتبط با متن مى‌باشند،
به تطبيق مطالب گفته شده، با آيات، روايات و اشعار
معروف عرب پرداخته است.
نويسنده در تأليف اين اثر، از شروح و امثله بسيارى كمك گرفته و در تطبيق مثال‌ها، از آيات قرآن كريم، استفاده شايانى برده است.
نويسنده سعى زيادى داشته تا كتاب، اثرى ارزشمند و مستوفى تمامى شروط علمى باشد و لذا مطالب سودمندى را در توضيح مباحث، با استفاده از كتب علما و بزرگانى همچون
سیبویه ،
مبرد ،
ابن سراج ،
وراق ،
ابن یعیش ،
زمخشری ،
ابن مالک ،
ابی حیان اندلسی ،
ابن هشام، الأشمونی و
جلال الدین سیوطی ، ارائه داده است.
مباحث این کتاب در عناوینی
به نام های مساق انجام شده است.
مساق اول، در سه مبحث زير،
به بيان مقدمات علم نحو، اختصاص يافته است:
در مبحث اول، ابتدا
کلمه و اقسام آن توضيح داده شده و سپس علامات هريك از آن‌ها، بررسى شده است. اقسام كلمه، عبارتند از:
۱.
اسم : لفظى است كه بر معناى مستقلى دلالت دارد، بدون دلالت بر زمان خاص. نويسنده، معتقد است در
تعريف اسم، مى‌توان از اين عبارت نيز استفاده كرد: كلمه اى كه مى توان آن را« ما يخبر عنها» و« ما يخبر
به» ناميد؛
تعريفى كه
به قابليت اسناد اسم، اشاره دارد. علاماتى كه وى براى اسم برشمرده است، عبارتند از: قبول جر، تنوين، نداء،
ال تعريف، مضاف و مضاف‌اليه واقع شدن، مخبربه و مخبرعنه قرار گرفتن، قبول نعت، تثنيه، جمع، تكسير، تصغير، نسبت و ترخيم.
۲.
فعل : لفظى كه دلالت بر معنايى مستقل و زمانى معين مى‌كند و مى‌توان
به وسيله آن خبر داد، ولى نمى‌شود از آن خبر داد. نويسنده، مشهورترين علامات فعل را، موارد زير مى‌داند: قبول« تاء» مضمومه، مفتوحه يا مكسوره فاعل مانند« ايقنتُ»،« ايقنتَ» و« ايقنتِ»،« تاء» تأنيث ساكن، قد، سين و سوف، نواصب و جوازم، نون تأكيد و تغيير صيغه
به‌واسطه اختلاف زمان.
۳.
حرف : لفظى است كه داراى معنايى غير مستقل مى‌باشد و لذا اخبار از آن و
به وسيله آن، امكان ندارد. نويسنده اقسام حروف را، بر اساس وظايف،
اعراب و اختصاص
به اسماء يا
افعال ، بر سه قسم:
حروف معجم ، مبانى و معانى تقسيم كرده است.
وى در ادامه،
به توضيح مفصل هريك از اين علامات پرداخته است كه از جمله آن‌ها، توضيح و تشريح«
تنوین » و اقسام متعدد آن( تمكن، تنكير، مقابله، عوض( عوض از جمله، عوض از اسم و عوض از حرف) و ترنم است.
در مبحث دوم كه مربوط
به تعريف معرب و
مبنی است، پس از
تعريف اعراب و بناء و ذكر علامات آن‌ها، انواع اعراب، با مثال، توضيح داده شده است. اين انواع، عبارتند از اعراب
به واسطه:
۱.
حرکات (
ضمه و
فتحه كه بين اسماء و افعال مشترك بوده و كسره كه مختص
به اسماء منصرف و سكون كه ويژه فعل مضارع مى‌باشد).
۲. حروف( در اسماء سته، مثنى و جمع و افعال خمسه).
۳. حذف( مختص
به مضارعى كه حرف آخر آن، حرف عله است).
۴. نيابت( در اسم غير منصرف و جمع مؤنث سالم).
۵.
اعراب تقدیری( كه مشترك بين اسماء و افعال مى‌باشد).
۶.
اعراب محلی ( مختص
به اسم مبنى).
مبحث سوم،
به نكره و
معرفه، اختصاص يافته است. نويسنده، نكره را اصل در اسم دانسته و پس از
تعريف و بيان علامات آن،
به توضيح
معارف كه عبارتند از: ضماير، اعلام، اسم اشاره، موصولات،
معرف به«
ال»
تعريف، اسمى كه
به يكى از اين
معارف اضافه شده باشد و اسم
جنس منادى پرداخته است.
در مساق دوم،
مرفوعات ، در پنج مبحث زير، توضيح داده شده است:
نويسنده در مبحث اول كه اختصاص
به مبتدا و خبر دارد، پس از
تعريف مبتدا و صور آن،
به توضيح قضاياى تركيبيه در جمله اسميه، ابتدا
به نكره، مواضع وجوب و جواز تقديم مبتدا يا خبر، حذف در جمله اسميه، حذف وجوبى هريك از مبتدا و خبر، دخول« فاء» بر خبر و تعدد خبر، پرداخته است.
در مبحث سوم، چهارم و پنجم، نواسخ
جمله اسمیه ، توضيح داده شده است. اين
نواسخ عبارتند از:
افعال ناقصه ،
حروف شبیه لیس ،
افعال مقاربه ، رجاء و شروع و
حروف مشبهة بالفعل .
مساق سوم، سه مبحث زير را در خود جاى داده است:
در مبحث اول كه
به توضيح و
معرفى«
لای نفی جنس » اختصاص دارد، پس از بيان ماهيت و فرق آن با« لاى شبيه
به ليس»، شروط عمل آن بررسى شده است. اين شروط عبارتند از اينكه:
۱. اسم و خبر آن نكره باشند.
۲. لا نافيه باشد( نه براى عطف يا زائده).
۳. بين آن و اسمش چيزى فاصله نشود.
۴. خبر آن بر اسمش مقدم نشود.
۵. بين عامل و معمول واقع نگردد.
۶. اسم آن دلالت بر استغراق داشته باشد.
در مبحث دوم و سوم،
جمله فعلیه بررسى گرديده است. از جمله مباحث اين بخش، عبارتند از:
تعريف فاعل و علامات آن، عامل و صور فاعل، فاعل جمله، رتبه فاعل، حذف عامل فاعل، احكام تأنيث فعل براى فاعل،
تعريف و علامات نائب فاعل، صور فاعل، عامل و رتبه نائب فاعل، انگيزه‌هايى كه فعل مجهول مى‌گردد، اقدامات صرفى در هنگام مجهول كردن فعل و آنچه كه صلاحيت نائب فاعل واقع شدن را دارد.
در مساق چهارم كه سه مبحث زير را در خود جاى داده، منصوبات توضيح داده شده است:
در مبحث اول، بحث از تعدى و لزوم فعل بوده و از جمله مباحث آن، مى‌توان
به مفهوم تعدى و لزوم، علامت متعدى بودن فعل، اقسام متعدى و لزوم، احكام حذف
حرف جر بعد از فعل لازم، حذف مفعول، راه‌هاى متعدى كردن فعل لازم، افعال قلوب و اقسام، معانى و نوع عمل آن‌ها، اقسام افعال قلوب از لحاظ تصرف و جمود و تعليق و الغاء، اشاره كرد.
مبحث دوم و سوم نيز
به اشتغال، تنازع و بقيه مفاعيل، اختصاص يافته است و از جمله اهم مباحث آن‌ها، عبارت است از: مفهوم و اركان اشتغال و شرط هريك از اين اركان، احكام اعرابى مشغول‌عنه، تنازع در عمل و مفهوم، صور و حكم هريك از صور، عامل و رتبه مفعول مطلق، حذف عامل مفعول مطلق، معفول لاجله و شروط آن، مفعول فيه و علامات آن، اقسام ظروف، مفعول معه و وظايف آن، فرق بين واو معيت و واو عاطفه و...
فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده است.
پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع،
به توضيح برخى از كلمات متن اختصاص يافته است.
نرم افزار ادبيات عرب ، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلاني
