المطول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب شرحی است در زمینه علوم
زبان عربی که
تفتازانی بر
تلخیص‌المفتاح خطیب قزوینی (د ۷۳۹ق) نگاشته است.
تفتازانی کار نوشتن این شرح را که در ۷۴۲ق/ ۱۳۴۱م در جرجـانیه آغاز کرده بـود، در۷۴۸ق در
هرات به پایان رسانید.
حاشیه‌های متعددی بر مطول نگاشته شده است، از جمله حاشیه
میرسید شریف جرجانی (د ۸۱۴ق) صاحب کتاب
تعریفات (قسطنطنیه، ۱۲۴۱ق)،
حاشیه سیالکوتی (قسطنطنیه، ۱۲۴۱ق)، حاشیه چلبی فناری (قسطنطنیه، ۱۲۷۰ق/۱۸۵۴م) و حاشیه دسوقی (بولاق، ۱۲۷۱ق). حاشیه‌های بسیاری نیز بر حواشی مطول نوشته شده است
برخی نیز به شرح شواهد شعری مطول پرداخته‌اند، مانند کمال‌الدین فسوی.
تفتازانی در مقدمه مطول، خطیب قزوینی و اثر بلاغی او را می‌ستاید
و مهم‌ترین منابع مورد استفاده خود را دو کتاب
دلائل الاعجاز و
اسرار البلاغه عبدالقاهر جرجانی معرفی می‌کند.
وی به‌طور کلی با نگاه انتقادی به شرح تلخیص نپرداخته، با این همه، در پاره‌ای از مباحث دیدگاه‌های خطیب قزوینی را تأیید نمی‌کند و یا نظر دیگران را ترجیح می‌دهد. (مثل این‌که اعتقاد دارد تتابع اضافات، پیوسته سبب ثقل در لفظ نمی‌گردد و مخل فصاحت کلام نیست،
یا این‌که دیدگاه سکاکی را در تعریف
علم معانی نیکوتر یافته است.
) دیگر شارحان تلخیص چون
عصام‌الدین اسفراینی (د ۹۴۴ یا ۹۵۱ق) از مطول بهره برده‌اند.
ظاهراً نخستین چاپ مطول در ۱۲۶۰ق در قسطنطنیه (استانبول) بوده است.
چندین چاپ سنگی نیز از کتاب مطول میان سال‌های ۱۲۶۶-۱۳۲۳ق در
تهران،
تبریز و
هند منشتر شده است.
تفتازانی در کتاب مطول بیش‌تر به مباحث بلاغی پرداخته، هر‌چند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده می‌شود.
مطول تفتازانی از جمله کتاب‌هایی است که در گذشته در حوزه‌های علمی
ایران اقبال خوبی یافته، و در زمره کتاب‌های درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیه ادبی خود به خواندن آن همت گماشته‌اند؛ اما اینک به عنوان کتابی مرجع شناخته می‌شود و تنها آنان‌که به شکل تخصصی به بلاغت عربی می‌پردازند، از آن استفاده می‌کنند.
(۱) بغدادی، اسماعیل‌پاشا، هدیة العارفین.
(۲) تجلیل، جلیل، اقتباسات سعدالدین تفتازانی از عبدالقاهر جرجانی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تهران، ۱۳۵۶ش، شم ۱.
(۳) تفتازانی، مسعود، المطول، همراه حاشیه
میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری.
(۴) حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون.
(۵) زرکلی، خیرالدین، اعلام.
(۶) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، قاهره، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م.
(۷) حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت‌الله گلپایگانی، قم، ۱۳۵۷ش.
(۸) علوی مقدم، محمد، بحثی درباره کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی، مشکٰوة، مشهد، ۱۳۶۳ش، شم ۵.
(۹) مشار، خان‌بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۱ش.
(۱۰) واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م.
(۱۱) Ellis، A G، Catalogue of Arabic Books in the British Museum، London، ۱۹۶۱.
(۱۲) GAL.
(۱۳) GAL، S.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی»، شماره۶۰۱۱.
