المبدأ و المعاد (ملاصدرا)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«المبدا و المعاد» نام کتابی است که در آن در زمینه
خدا و
معاد بحث شده، و چنانچه خود مؤلف در ص۷ بدان تصریح می‌کند، مربوط به دو موضوع می‌باشد، یکی ربوبیات از بخش
فلسفه اولی و یکی
نفس و احوال آن در معاد از بخش
طبیعیات .
ملاصدرا در فصل ۱۴ از مقاله سوم از فن اول ص۱۹۸، ضمن انتقاد از آنهایی که
دشمن حکمت هستند، به سالی که مشغول تالیف کتاب «مبدا و معاد» بوده اشاره می‌کند و می‌گوید: «انی مدة عمری هذا و قد بلغ الی اربعین ما رایت احدا من المعرضین عن تعلم الحکمة الا و قد غلب علیه حب الدنیا و الریاسة...» . بنابر عبارت فوق در موقع تالیف این کتاب، مؤلف ۴۰ ساله بوده است و چون
تاریخ تولد او
سال ۹۷۹ ق بوده است، باید نتیجه گرفت تاریخ اشتغال مؤلف به کتاب «مبدا و معاد» سال ۱۰۱۹ ق بوده و چون کتاب هنگام نوشتن عبارت فوق تقریبا به نصف رسیده بوده، پس می‌توان تاریخ اتمام کتاب را به صورت تقریبی سال ۱۰۲۰ ق
حدس زد.
مساله سازگاری
علم و
دین از مسائلی است که همواره مورد بحث و گفتگوی دانشمندان بوده و هست به طوری که می‌توان گفت
علم کلام مولود همین
اندیشه بوده است، این اندیشه نیز انگیزه نیرومندی برای دانشمندان بوده که در اثبات سازگاری قلم زنند. از جمله کسانی که به انگیزه اثبات چنین ادعایی قلم زده‌اند و کتابی تالیف نموده‌اند، صدر المتالهین است، او در مقدمه کتاب حاضر چنین می‌گوید: «لما رایت التطابق بین البراهین العقلیة و الآراء النقلیة و صادفت التوافق بین القوانین الحکمیة و الاصول الدینیة... و لا شک ان افضل العلوم الالهیة هو معرفة الله... و افضل العلوم الطبیعیة معرفة النفس... فرایت ان یشتمل کتابی علی فنین... فن الربوبیات... و علم النفس... فانهما من المقاصد التی هما اساس العلم و العرفان....» . بر اساس عبارت فوق می‌توان گفت مؤلف، هم در اصل تالیف کتاب و هم در انتخاب موضوعات مورد بحث این کتاب، انگیزه اش بیان همین سازگاری علم و دین است و البته از عهده این مهم بخوبی برآمده است، از شاهکارهای او در این زمینه
اثبات معاد جسمانی است که با بیان اصول هفتگانه‌ای سازگاری علم و دین را در زمینه معاد روشن می‌سازد.
ابن سینا و
خواجه نصیر الدین طوسی از
حکما و
عبدالرزاق کاشانی و
صائن الدین علی ترکه از
عرفا از جمله کسانی هستند که تحت عنوان مزبور کتاب نوشته‌اند و در اینجا
صدر المتالهین نیز همین نام را بر کتاب حاضر نهاده است. البته در عبارت‌های خود این کتاب جمله‌ای که تصریح کند به این که خود مؤلف این نام را بر روی کتاب نهاده باشد نیست؛ اما مؤلف در برخی کتاب‌های دیگرش از جمله در کتاب
عرشیه ص۲۷۴ با همین عنوان از این کتاب یاد می‌کند.
کتاب مبدا و معاد شامل دو فن است. فن اول در
الهیات ، شامل سه مقاله است. فن دوم در
معاد ، شامل چهار مقاله است. هر یک از مقالات دو فن نیز شامل فصولی است و بعضی فصول شامل عناوینی خاص.
مقاله اول: در مبدا
وجود ، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از: ۱. اشاره به عده‌ای از مباحث علم کلی مثل
اصالت و
بساطت وجود. ۲. تقسیم وجود به
واجب و
ممکن . ۳. اثبات واجب. ۴. حقیقت واجب، پوچی ممکنات. ۵. مجهولیت کنه واجب. ۶. بساطت واجب. ۷. نفی نوعیت و سائر
مفاهیم ماهوی از واجب. ۸. اثبات
توحید ذاتی . ۹. اثبات
توحید در ربوبیت .
مقاله دوم: در
صفات واجب ، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از: ۱. عینیت صفات واجب با ذاتش. ۲.
علم واجب . ۳. مراتب علم واجب. ۴.
قدرت واجب . ۵.
اراده واجب. ۶.
حیات واجب. ۷.
سمع و
بصر واجب. ۸. تکلم واجب. ۹.
حکمت ، جود و غنای واجب. ۱۰.
ابتهاج واجب.
مقاله سوم: در
افعال واجب ، شامل یک مقدمه در تقسیمات وجودات جوهری، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از: ۱. اجسام عنصری. ۲. جهت. ۳. محدد جهت. ۴. سبب
حرکت ، ربط
حادث به
قدیم . ۵. حرکت ارادی
افلاک . ۶. انسان کبیر بودن
آسمان . ۷ و ۸. محرک آسمان. ۹. کثرت عقول. ۱۰. کیفیت تحریک عقول نسبت به افلاک. ۱۱.
کیفیت صدور اشیاء از واجب. ۱۲. تکون عناصر از
عقل اخیر. ۱۳. عنایت و تدبیر. ۱۴. تدبیر کائنات ارضی. ۱۵. تسلط
شیطان بر
انسان . ۱۶. احسنیت نظام عالم. ۱۷ و ۱۸ و ۱۹. عنایت واجب در
خلق قوای مدرکه و محرکه و
ملائکه . ۲۰. عنایت واجب در ابقاء نوع بتوارد امثال. ۲۱. عنایت واجب در خلق
زمین . ۲۲. بدایع واجب در افلاک و
کواکب .
مقاله اول: در تکون امور حاصله از عناصر، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. مزاج. ۲. تکون
حیوان . ۳. قوای حیوانی. ۴. قوای ادراکی. ۵.
مدرک صور جزئیه. ۶. مدرک
معانی جزئیه . ۷.
قوه متصرفه. ۸. تکون انسان و قوای نفس او. ۹. خواص انسان. ۱۰. مراتب
قوه نظری. ۱۱.
عقل هیولایی . ۱۲. مراتب
قوه عملیه و بیان
سفر الی
الله . ۱۳. تجرد
قوه عاقله . ۱۴.
استقلال نفس از
بدن در بقاء. ۱۵. اقناعیاتی برای
تجرد نفس . ۱۶. حدوث نفس بحدوث بدن. ۱۷ و ۱۸. بقای نفس بعد از
مرگ . ۱۹. بطلان
تناسخ . ۲۰. حصول عقل فعال در نفوس. ۲۱. احوال عنقاء. ۲۲.
سعادت و
شقاوت نفس. ۲۳. سبب خلو نفس از معقولات. ۲۴. سعادت و شقاوت حسی در
آخرت .
مقاله دوم: در
معاد جسمانی ، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. در تفصیل اقوال در معاد. ۲. بیان هفت اصل برای اثبات معاد جسمانی.
مقاله سوم: در معاد با اسلوب عرفانی، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱. ملخص قول در مبدا و معاد و قوس نزول و صعود. ۲. مکان
جنت و نار از دیدگاه
احادیث . ۳. حقانیت
موت و
بعث . ۴. حقانیت حساب و
میزان . ۵. حقانیت جنت و نار.
مقاله چهارم: در زمینه علم به مغیبات و
حکمت عملی ، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از: ۱.
رؤیای صادقه . ۲. اضغات الاحلام. ۳. علم به مغیبات در بیداری. ۴. اصول
معجزات و
کرامات . ۵. فرق
الهام و تعلم. ۶. اثبات
نبوت عامه . ۷. سیاسات و
مدینه فاضله . ۸ و ۹. صفات لائق به رئیس مدینه فاضله. ۱۰. حکمت
شریعت و
تکالیف . ۱۱. منافع
اعمال مقربه. ۱۲. غرض شرایع،
سلوک الی الله است.
داوری‌هایی که خود مؤلف نسبت به مطالب کتاب مبدا و معادش کرده، گویای اهمیت علمی این کتاب است، نمونه‌هایی از این داوری‌ها را ذکر می‌کنیم.
۱. در ص۹ می‌گوید: «در این کتاب مخ مطالبی را که از گذشتگان تحصیل کرده‌ام و از آنها به ارث برده‌ام و نیز مطالبی که از ناحیه خداوند و ملکوتش به من
الهام شده آورده‌ام».
۲. در ص۹۳ در مورد
اتحاد عالم و معلوم می‌گوید: «آنچه در این باره بگوشت خواهد رسید، در
استنباط آنها من منفرد هستم و افهام جمهور بدان‌ها نمی‌رسد، زیرا آنها فرازی عالی و مقصدی شریف و بلند پایه‌اند که درکش احتیاج به فطرت دوم بلکه
فطرت سوم دارد».
۳. در ص۲۴۰ در مورد
لذت و الم سمعی و بصری می‌گوید: «اگر تحقیق در این زمینه را خواسته باشی به آنچه به من القاء شده و از عالم
ملکوت و
معدن رحموت به من رسیده گوش بسپار».
۴. در ص۳۹۸ در بحث
تناسخ می‌گوید: «راه دفع مفسده تناسخ همان است که قبلا ذکر کردم؛ یعنی مطالبی که من در بیانش منفرد هستم و آنها را
خداوند سهم من از
حکمت متعالیه قرار داده است... این‌ها درهایی هستند که درخشش آنها نسبت به کلمات اهل نظر همانند درخشش
یاقوت است در بین سائر احجار».
۱. کتاب مبدا و معاد به دو گونه چاپ شده است، چاپ اول
چاپ سنگی است که تاریخ اتمام کتابت آن
ذی القعده سال ۱۳۱۴ است، در حاشیه کتاب تا صفحه ۱۵۲ تعلیقات ملااسماعیل و
حکیم سبزواری و
میرزا ابوالحسن جلوه و ملا اسدالله یزدی مصحح نسخه، ضمیمه به متن کتاب شده است.
۲. چاپ دوم، چاپ حروف چینی است، این چاپ توسط انجمن
فلسفه ایران با مقدمه آقای سید حسین نصر به
زبان فارسی و انگلیسی و نیز مقدمه تفصیلی استاد سید جلال الدین آشتیانی در سال ۱۳۵۴ ش انجام شده است.
استاد آشتیانی در مقدمه اش با اشاره به دیدگاه‌های صاحب نظران در مساله معاد، قسمتی از رساله «سبیل الرشاد فی اثبات المعاد»، تالیف حکیم آقا علی مدرس زنوزی را نقل کرده و سپس به نقد و ایراد آن پرداخته است. هم چنین این چاپ یک فهرست برای مطالب و یک فهرست برای
اعلام کتاب دارا است.
هشت کتاب زیر بعضی در ادامه متن کتاب و بعضی در حاشیه به اصل کتاب ضمیمه گردیده است و آنها عبارتند از:
۱.
الرسالة القدسیة فی اسرار النقطة الحسیة ، تالیف
سید علی همدانی متوفای سال ۷۸۶ ق.
۲.
رسالة فی الحشر ، تالیف صدر المتالهین.
۳.
رسالة فی المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة ، تالیف صدر المتالهین.
۴. رساله‌ای برای ملا شمس الدین محمد گیلانی، تالیف صدر المتالهین.
۵. رساله‌ای در جواب سؤال‌های خواجه نصیر از شمس الدین خسروشاهی، تالیف صدر المتالهین.
۶.
رساله‌ای در تهذیب اخلاق ، تالیف ابن مسکویه.
۷. کتاب
ترتیب السعادات ، تالیف
ابن مسکویه .
۸. کتاب
التحصین فی صفات العارفین ، تالیف
ابن فهد حلی .
المبدأ و المعاد
نرم افزار ملاصدرا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
