المآثر السلطانیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المآثر السلطانیه (
تاریخ ایران و حروب‌ها مع روسیا)، نوشته
عبدالرزاق بیک دنبلی (مفتون)، ترجمه محمد سید ابوزید، مراجعه و تقدیم عبدالحفیظ یعقوب حجاب می‌باشد.
المآثر السلطانیه (
تاریخ ایران و حروب‌ها مع روسیا)، نوشته
عبدالرزاق بیک دنبلی (مفتون)، ترجمه محمد سید ابوزید، مراجعه و تقدیم عبدالحفیظ یعقوب حجاب می‌باشد.
این کتاب، بلندترین روایت و مستقیم‌ترین گزارش درباره نخستین جنگ‌های
ایران و
روسیه از آغاز تا
معاهده گلستان است که شرحی فشرده از رخدادهای
سلطنت فتحعلی شاه قاجار از پایان جنگ‌های نخستین مرحله تا آستانه هجوم دوباره نیروهای روس به خاک ایران نیز در بردارد؛ اما گزارش جنگ‌های مرحله دوم در آن نیست. نویسنده به فرمان «دیوان سلطنت»؛ یعنی
شاه یا یکی از شاهزادگان، این اثر را سامان داد و بسیاری از روی دادنویسان گذشته و حال از آن بهره جسته‌اند و از این رو، آن را کتابی ارزش مند می‌توان برشمرد، اما به گفته شماری از محققان، ارجمندی این کتاب به دلیل بودن خود نویسنده، در دل روی دادهاست.
نوشتار کتاب، سبکی روان دارد و از هر
تکلفی تهی و به حقیقت پای بند است. نویسنده را در پیروی از این سبک، متاثر از نمایندگان بزرگ مکتب «بازگشت» در
شیراز و ریاست میرزا بزرگ قائم مقام بر دیوان
تبریز، استادی وی در نظم و نثر و باور به اصول مکتب روان نویسی و پرهیز از اغراق‌های منشیانه باید دانست. او در سراسر کتاب، با اشعاری نوشته‌های خود را می‌آراید. برای نمونه، هنگامی که فتحعلی شاه همه رقیبان پادشاهی را کنار می‌زند، مفتون برایش چنین می‌سراید:
خوش به جای خویشتن بود این نشست خسروی تا نشیند هر کسی اکنون به جای خویشتن
اگرچه عبدالرزاق به دلیل چیرگی اش بر
ادب فارسی و
عربی، نثری متکلفانه داشت، در نگارش این کتاب از شیوه متعارف عصر خود بهره برد و از این رو، سبک وی در مآثر سلطانیه ادیبانه و پخته است. نثر مفتون، خود نمونه زنده‌ای از نثر روزگار «بازگشت ادبی» به شمار می‌رود و به خوبی، تطور و دگرگونی آرام آرام نثر فارسی را نشان می‌دهد.
هر یک از گزارش‌های کتاب، با شماره و عنوان ویژه‌ای مشخص شده است که شمار آن‌ها به ۱۸۸ می‌رسد.
درون مایه کتاب را به سه بخش می‌توان تقسیم کرد:
۱. تاریخ دودمان قاجار و داستان پیدایی سلطنت آنان به همت آقامحمد خان و فتح علی شاه قاجار و عباس میرزا، ولی عهد وی که
حاکم آذربایجان بود. گزارش درباره جنگ‌های ایران و روس و ایران و
دولت عثمانی تا ۱۲۴۱ ق (۱۸۲۷ م)، در همین بخش جای می‌گیرد.
۲. روایت دقیق از روی دادهای خود جنگ‌ها (۱۲۴۱- ۱۲۱۹)؛
۳. تاریخ اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی ایران و تاریخچه دگرگونی ایران در روزگار جدید و باز شدن درهای آن به جهان خارج و داد و ستدش با دولت‌های اروپایی.
این اثر با «بیان کیفیت حالات طایفه جلیله قاجار» آغاز می‌شود و پس از نقل فشرده حوادث روزگار آقا محمدخان، به شرح اوضاع و روی دادهای دوران سلطنت فتحعلی شاه تا حوادث ۱۲۳۰ می‌پردازد.
ارزش ویژه کتاب، نوشته شدن آن به قلم منشی مخصوص دربار است؛ کسی که حتی به روی دادهای خرد تاریخی آگاهی داشت و به دلیل هم رکاب بودنش با شاه و
عباس میرزا، به ثبت وقایع همت می‌گمارد و از این رو، آنچه را در دیگر کتاب‌های تاریخ نمی‌توان یافت، در کتاب وی با شرحی دراز دامن می‌توان دید.
او پس از آوردن تاریخچه‌ای کوتاه درباره منطقه
قفقاز، از جنگ گزارش می‌دهد و حوادث را همراه با روی دادهای دربار ثبت می‌کند.
اگر چه مآثر سلطانیه کتابی تاریخی و به ظاهر رسمی و حکومتی است، با موشکافی و ریزبینی در متن، می‌توان
گمان زد که نویسنده به رغم حفظ ظواهر
حکومت، دیدگاه‌های خاص خود را در جاهای گوناگونی از آن آورده و حتی گاهی از خیانت‌ها و سستی‌های درباریان و اشخاص ضعیف به آسانی نگذشته است و آنان را به نیش قلم،
نقد کرده است.
نثر متکلفانه کتاب، گاهی برای خواننده
ناآشنا و
ثقیل می‌نماید؛ اما به هر روی نکات مثبت آن دوره را نیز در این کتاب می‌توان یافت که ذکرش حتی از زبان منشی دربار، نزد حاکم وقت مطلوب و به ظاهر برایش لازم بوده است.
اثر مفتون را تنها ستایش حاکم وقت نباید پنداشت، بلکه با توجه به جایگاه وی، نشانه‌های فراوانی از
وطن دوستی و بیگانه ستیزی نیز در اثر او دیده می‌شود. برای نمونه، هنگامی که دولت حرفه آموزانی را برای
یادگیری برخی از حرف و رشته‌های علوم، از ایران به انگلستان می‌فرستد، او درباره ایرانی دوستی و
توانایی‌های آنان می‌نویسد: «بعد از آنکه مبالغی هر ساله در وجه مواجب آن جماعت تعیین و بعد از چهار پنج سال مراجعت کردند، اکنون در ایران، ابزار و آلات
جنگ که از دستگاه استادان ایرانی به عمل می‌آید،
تکلیف و پرکاری آن‌ها از کار انگلیسی بیش تر است».
یا درباره رعایت حدود
شرع و مسئولیت پذیری عباس میرزا در آن باره می‌نویسد، امنای شرع را در هر شهری برای حفظ مرزهای
شریعت تعیین کردند تا کسی پای خود را از جاده
شرع نبوی بیرون نگذارد.
بیگانه ستیزی، ساختن و رشد صنعتی نیز از مسائل پر رنگ کتاب به شمار می‌رود؛ زیرا نویسنده بر این است که «ایرانیان باید طوری باشند که در هیچ
کار و هیچ
صنعت، به اقالیم دیگر احتیاج نداشته باشند».
فتواهای جهاد و تاثیر آن‌ها در جنگ‌های ایران و روس نیز نزد او بسیار مهم می‌نمود و وی معتقد بود که «مسائل جهادیه» سال‌ها متروک بوده و هیچ یک از فضلا و
علما در روزگاران پیش، به تدریس و مباحثه درباره آن‌ها توجه نکرده است؛ زیرا پادشاهان پیشین بدان‌ها نیاز نداشتند، اما هنگامی که این نیاز پدید آمد، پس از چند روز مطالعه و تتبع، به دلیل تیزهوشی و سلامت ذهنی شان در آن مهارت یافتند. وی در جایی دیگر (تاریخچه تصرف ایروان)، درباره تاثیر فتاوا گزارش می‌دهد که جماعت جهادیه و سرباز و حسین خان سردار، هنگام دیدار دشمن بی درنگ از سر گذشتند و حمله آوردند و به
تفنگ و
شمشیر و
خنجر دست بردند تا اینکه از دو سوی، «برق بلا باریدن گرفت و ارواح از ابدان روسیه رمید و بعد از سه یا چهار ساعت تلاش و پرخاش در میدان جنگ، نیارال، فرمانده روسی شکست خورد.
استادی و چیره دستی دنبلی در روان نویسی و حقیقت نگاری در ثبت وقایع جنگ‌های مرحله اول ایران و روس سبب شد که هم مورخان هم روزگار او مانند محمد صادق، وقایع نگار مروزی و خاوری شیرازی و هم مورخان پس از آنان به ویژه وقایع نگاران دوره ناصری؛ مانند رضا قلی خان هدایت و محمدتقی سپهر، کتاب او را
الگو و منبع اصلی اطلاعات خود برگزینند. جهان گیر میرزا نیز در مقدمه تاریخ نو می‌گوید: مطالب مآثر سلطانیه را از آغاز ۱۲۴۱ ق پی گرفته است.
با توجه به اینکه عبدالرزاق در آستانه هجوم دوم روس‌ها به ایران درگذشت و نتوانست حوادث دوره دوم جنگ‌ها را نیز روایت کند، در تصحیح این نسخه از کتاب، گزارش جنگ‌های مرحله دوم از نسخه خطی تاریخ
ذوالقرنین نوشته حاوری شیرازی به پایان کتاب افزوده شده است. مآثر سلطانیه در روزگار خود نویسنده و یک سال پیش از درگذشت وی، در چاپخانه سنگی
تبریز به چاپ رسید و در ۱۳۵۱ چاپ افستی از روی چاپ سنگی آن صورت پذیرفت. مترجم عربی کتاب، در پیش گفتار خود اطلاعات اندکی درباره مؤلف به دست می‌دهد و در پانوشت‌ها به توضیح درباره برخی از واژگان یا جای‌ها و کسان می‌پردازد. ترجمه او روان و روزآمد است و با متن مبدا بسیار سازگار می‌نماید. تنها راهنمای کتاب، فهرست درازدامن آغازین آن است و هیچ نمایه و فهرست دیگری در آن نیست.
مقدمه مترجم کتاب.
متن کتاب.
براقی، فضل الله (خرداد و تیر ۱۳۸۴)، «نگاهی به تصحیح و چاپ جدید کتاب مآثر سلطانیه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۹۲ و ۹۳.
بی نا (مرداد و شهریور ۱۳۸۴)، «معرفی‌های گزارشی»، آیینه پژوهش، شماره ۹۳.
تکمیل همایون، ناصر (بهار ۱۳۸۴)، «میرزا محمد صادق مروزی در مسند وقایع نگاری»، علوم انسانی دانش گاه الزهرا، شماره ۵۳.
روحبخشان، علی محمد (پاییز ۱۳۸۳)، «تازه‌های چاپ»، آیینه میراث، شماره ۲۶.
زیویار، فرهاد (پاییز و زمستان ۱۳۷۷)، «نکاتی چند پیرامون منبع شناسی و جریان شناسی فرهنگی- تاریخی جنگ‌های ایران و روس»، فرهنگ، شماره ۲۷ و ۲۸.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
