القواعد الفقهیة (مباحث الاصول)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب "مباحث الأصول" تقريرات يك دوره درس خارج
اصول شهيد
سید محمد باقر صدر مى‌باشد كه به قلم يكى از برجسته‌ترين شاگردان ايشان آيت الله
سید کاظم حائری به نگارش در آمده است.
فیلسوف و متفكر بزرگ اسلامى، مجاهد نستوه، حضرت
آیت الله العظمی سید محمد باقر صدر در روز ۲۵
ذیقعده سال ۱۳۵۰ هجرى قمرى در شهر
کاظمین ، در يك خانوادۀ نامدار و اصيل و مبارز و روحانى چشم به جهان گشود. او در ۱۰ سالگى به زمينه‌هاى مختلف تاريخ
اسلام آشنايى يافت و در همان دوران مقدمات علوم را فرا گرفت. در ۱۱ سالگى به آموختن
منطق پرداخت و پس از آن، با نگارش رساله‌اى كتب منطق را به ورطۀ نقد آورد.
علم اصول را در ۱۲ سالگى نزد برادرش آموخت و مراحل تحصيل علوم دينى را به سرعت طى كرده و به مراتب عالى دست يافت.
آيت الله صدر در زمينه‌هاى گوناگون، اعم از
فقه و
اصول و
اقتصاد و
جامعه‌شناسی تخصص داشت و احاطۀ او بر تاريخ و قانونگذارى و نظرات او در باب بانكدارى بدون
ربا ، گواه صادقى بر نبوغ علمى اوست. او در سال ۱۳۶۲ هجرى قمرى، به
نجف اشرف هجرت كرد و مطالعات خود را در زمينه‌هاى فقهى و اصولى و علوم اسلامى گوناگون پى گرفت. او در تلاشهاى علمى چنان پشتكارى از خود نشان داد كه قبل از سپرى شدن دومين دهۀ عمر گرانقدرش به درجۀ
اجتهاد مطلق رسيد . ايشان در سال ۱۳۸۱ هجرى قمرى تدريس خارج فقه را بر پايۀ متن
عروة الوثقی آغاز نمود. تأليفات و تحقيقات آيت الله العظمى صدر در زمينه‌هاى گوناگون اعم از اصول و
فلسفه و اقتصاد و جامعه‌شناسى و
تاریخ و
قانون بانكدارى اسلامى گواه صادقى بر سرشارى چشمۀ زلال علم اوست. او به حق يكى از نوابغ عاليقدر جهان
تشیع در عصر حاضر است.
شهيد صدر در حوزۀ
نجف از جايگاه علمى برجسته‌اى برخوردار بود. وى داراى نبوغ خاصى در زمينه‌هاى مختلف علمى بود. گواه بر اين مطلب، تأليفاتى است كه از آن عالم فرزانه به يادگار مانده است كه از نظر
اتقان و نوآورى، شگفت انگيزند. برخى از آثار ارزشمند ايشان، هنوز بى‌نظيرند. تدريس ايشان نيز داراى ويژگيهايى بود: دقيق، عميق، فراگير و همه‌سونگر. از اين روى در محضر ايشان شاگردان بسيار خوبى پرورش يافتند.
مؤلف در اين كتاب علاوه بر شرح و توضيح ديدگاه‌هاى اصولى استاد، نظرات خود را نيز ارائه داده است.
كتاب مباحث الأصول از ارزش و اعتبار خاصى در حوزه‌هاى علميّه برخوردار است. اين كتاب از منابع مهم و معتبر درسهاى خارج
اصول به شمار مى‌آيد و طلاب و فضلاى حوزه‌هاى علميّه براى آگاهى از شيوه‌هاى درسى شهيد سيد محمد باقر صدر به اين كتاب مراجعه مى‌كنند. كتاب مباحث الأصول ارائه دهندۀ شيوه‌هايى نو و ابتكارى در
علم اصول است و شامل مباحثى مهم و دقيق مى‌باشد.
اين كتاب به سبكى روان و روشن در نقد و بررسى و شرح مباحث علم اصول نگاشته شده است. مؤلف در حاشيۀ كتاب توضيحاتى در شرح برخى مباحث آورده و گاهى نيز به طرح ديدگاه‌هاى اصولى خود پرداخته است. به عنوان نمونه وى در آغاز كتاب، عبارت اول
رسائل را آورده و سپس وجه عدول صاحب
کفایه را از آن بيان مى‌نمايد. مؤلف در اين كتاب علاوه بر طرح بيانات استاد خود، احتمالات ديگرى را نيز در حاشيۀ كتاب آورده است.
كتاب مباحث الأصول در سال ۱۳۸۳ هجرى قمرى، هنگامى كه شهيد سيد محمد باقر صدر يك دورۀ خارج اصول را در
حوزۀ علمیّه نجف اشرف تدريس مى‌نمودند، به رشتۀ تحرير در آمده است.
در اين كتاب ابتدا مطالبى ارزشمند دربارۀ خاندان و فعاليتهاى علمى و مبارزات سياسى شهيد سيد محمد باقر صدر آمده و سپس به طرح مباحث علم اصول پرداخته شده است.
شهيد سيد محمد باقر صدر دربارۀ كتب درسى معتقد بودند: از معالم تا كفايه بايد عوض شود و مى‌فرمودند: اگر شما به ساير علوم، مثل
ریاضیات ، نظرى بيفكنيد، متوجه
اختلاف چشمگير روش آنها با روش علوم حوزوى مى‌شويد. مثلا رياضيات امروز را با رياضيات
شیخ بهائی مقايسه كنيد، اصلا قابل مقايسه نيست. معنا ندارد كه ما امروز كتاب شيخ بهائى را تدريس كنيم و در سال آينده نظرات او را رد كنيم و دوباره در مراحل بالاتر، آنها را هم رد كنيم و نظرات جديدى مطرح نماييم. چنين روشى در هيچ يك از علوم مرسوم نيست. اما در حوزه‌هاى علميّه، ابتدا
معالم تدريس مى‌شود، چند سال بعد نقايص نظريات او مطرح شده و نظرات
شیخ انصاری به طلاب عرضه مى‌گردد. چند سال ديگر نظرات او مورد نقض و
ابرام قرار گرفته و نظرات صاحب
کفایه ارائه مى‌شود و مجددا در دورۀ درس خارج، سخنان صاحب كفايه رد شده و نظرات فقهاى متأخر بيان مى‌گردد. ايشان معتقد بودند در هر زمانى بايد آخرين نظرات در سطوح مختلف: مقدماتى، متوسطه و عالى تهيه و تدوين شود و در
اختیار طلاب قرار گيرد. بيست يا سى سال بعد كه نظريات تغيير كرد، مجددا بايد كتب جديدى تأليف شود.
پيشينۀ تاريخى مسائل علم اصول، علت پيدايش اين علم و چگونگى سير تحول مباحث آن از جملۀ بحثهايى هستند كه شهيد صدر آنها را در بوتۀ نقد و بررسى مى‌نهد. شهيد صدر در بررسى آغاز پيدايش علم اصول به اين نتيجه رسيده است كه دانش اصول در دامن
فقه پديد آمد، چنانكه دانش فقه در دامن علم
حدیث سر برآورد و اين بر پايۀ مراحلى است كه علم
شریعت پيموده است.
شهيد صدر خود در اين باره مى‌فرمايد:« دانش شريعت و يا فهم
احکام شرعى در صدر
اسلام آغاز شد و رشد آن در وقتى بود كه شمار بزرگى از راويان براى نگهدارى احاديث وارده در پيرامون احكام به گردآورى آنها پرداختند. شيوۀ دريافت
حکم شرعی از متون، در آغاز دشوار نبود زيرا از شيوۀ ساده‌اى كه مردم در محاوره از آن استفاده مى‌كردند تجاوز نمى‌كرد ولى رفته رفته براى
استنباط حكم شرعى از متون، نياز به ژرفكاوى بيشترى بود. پس كوشش شد تا دقت لازم در استنباط حكم شرعى از مآخذ آن به عمل آيد. بدين‌سان، بذرهاى انديشه
ورى فقهى پديد آمدند و علم شريعت از مرحلۀ نقل حديث به سطح استنباط و
استدلال موشكافانه
پا نهاده، از خلال انديشه
ورى فقهى رشته‌هاى مشترك در كار استنباط رو به خودنمايى نهادند و جمع‌آورى و تنظيم عناصر مشترك دخيل در استنباط به پيدايش علم اصول انجاميد.»
شهيد صدر از بررسى سير تحول و تكامل علم اصول نتيجه مى‌گيرد كه: نياز به مسائل اصولى نيازى تاريخى است و اين علم پديده‌اى نو ظهور نيست. وى در شرح ماجرا يادآور شده كه بذر فكر اصولى نزد ياران فقيه
ائمه علیهم السلام از روزگار امام پنجم و ششم پديد آمد و گواه تاريخى آن، رواياتى است كه با شمار فراوانى از عنصرهاى مشترك در كار استنباط پيوند دارد. پرسشهايى كه در اين زمينه از ائمه عليهم السلام شده است از بذر تفكر اصولى در نزد ايشان و گرايش آنان به پى‌ريزى قواعد همگانى و معيارهاى اصولى حكايت دارد. از دوران
غیبت ، زمان بالندگى اصول در بين
شیعه آغاز شد و پيشرفت شايانى كسب كرد. تا اين زمان كه اين علم به اوج شكوفايى و تكامل خود رسيده است.
مباحث الاصول نویسنده:آیت الله سید محمد باقر صدر
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
