القواعد الفقهیة (آقاضیاء عراقی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب تقریرات دروس استاد بزرگ
آقا ضیاء عراقی ، که توسط آیة الله محمد تقی بروجردی استنتاج و تدوین یافته است.
مباحث نظری استدلالی
اجتهاد و
تقلید در آخرین مبحث از جزء چهارم نهایة الافکار از دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین
حوزه علمیه که تاریخ آن نامعلوم است، آمده و ص۲۱۵ تا ۲۶۹ به آن اختصاص یافته است.
این کتاب از تقریرات دروس آقا ضیاء عراقی از بزرگ‌ترین اصولیان حوزه
نجف است. در این تقریرات و در مباحث اجتهاد و تقلید دقت علمی و تامل و کنکاش در ابعاد هر موضوع در کنار توجه ویژه به ادله و مبانی قرآنی و روایی هر مبحث قرار گرفته است. این ویژگی‌ها ضمن اینکه سبک و روش خاص آقا ضیاء عراقی است به عنوان اسلوب عمومی حوزه نجف هم قابل طرح است. طرح و ترتیب مباحث و بیان روشن و قلم روان از دیگر خصوصیات کتاب است. البته خود نویسنده در مقدمه می‌گوید که بخش اجتهاد و تقلید را در زمان‌های دور تحریر کرده و حال آن را به کتاب نهایه الافکار ملحق می‌کند بنا بر این مباحث علی الظاهر تداوم منطقی مباحث و تقریرات آقا ضیاء نیست.
نویسنده ضمن تعریف لغوی و اصطلاحاتی اجتهاد، میان این تعاریف و اختلاف کلمات را جمع می‌کند. این جمع با تاکید بر نقش مجتهد و وظیفه او که استنباط
احکام است به دست آمده و در همین تعاریف برخی از اختلافات مربوط به معیار ادله فقهی، اختلاف اخباری و اصولی، اختلاف در پذیرش و رد ظنون خاصه، نمود یافته است. سپس تقسیم بندی معروف مطلق و متجزی و به دنبال آن
حجیت و عدم حجیت فتاوی مجتهدی که به نظریه انسداد معتقد است طرح گردیده است. ظاهرا محقق خراسانی فتوای منع و عدم حجیت داده و نظر این گونه مجتهدان را که معتقد هستند باب علم و علمی مسدود است و مجبورا باید بر اساس ظنون مطلقه به استنباط پرداخت، مخل مبانی اجتهاد دانسته است. اما نویسنده به جواز رجوع به مجتهد انسدادی
رای داده و اشکالات را پاسخ گفته است. مبحث انسداد و انفتاح از موارد مبتلابه و مورد توجه فقیهان سده سیزدهم بوده است. نویسنده این تقریر هم تمام ابعاد مسئله و مبانی رجوع مقلد به مجتهد انسدادی یا مجتهد متجزی را تبیین و تحلیل می‌کند. یکی از خصوصیات سبک و تحلیل نویسنده تفکیک و طرح شقوق و اشکال مختلف و ارتباط موضوع و مفهوم در هر شق و تفاوت آن با شقوق دیگر است. در پاسخ به اینکه آیا متجزی می‌تواند به اجتهاد خودش تکیه کند و به مجتهد دیگری رجوع نکند ضمن بررسی جهات و جوانب موضوع، حکم
جواز می‌دهد. در ذیل دیگر موضوعات اجتهاد متجزی از فروعات دیگری هم بحث شده سپس مفهوم تخطئه و تصویب در شرعیات و اشکال و انواع تصویب بررسی گردیده است. قید شرعیات در مقابل عقلیات است که از نظر نویسنده محل بحث و مناقشه نیست. این موضوع با مبحث حکم ظاهری و حکم واقعی و دیگر تقسیم بندی‌های احکام مرتبط است. نویسنده چهار صورت و نوع از تصویب در شرعیات را بررسی کرده که همگی در ارتباط
حکم ظاهری با
حکم واقعی و نیز با مرحله انشا و فعلیت در احکام و نظریه
طریقیت و
کاشفیت در احکام مشترک و مرتبط هستند. فرع نهایی مبحث اجتهاد مربوط است به
تبدل رای مجتهد و تغییر نظر او. سنجش فتاوی گذشته و حال و آینده مجتهد این نکته را روشن می‌کند که اعمال سابق این مجتهد که حال
تبدل رای یافته و بر مبنای
رای جدید برخی از آن اعمال و مبانی آرای سابق مختل و غیر صحیح بوده است. نویسنده نزاع را در این وضعیت تصویر کرده و در قول به اجزا و عدم اجزا در باره این مجتهد به تحقیق پرداخته و صور و شقوق مختلف را به تفصیل بررسی کرده است. سپس ضمن تعریف تقلید مجموعه‌ای از فروعات و مبانی نظری تقلید و ادله آن،
وجوب تقلید، تقلید اعلم و مفهوم اعلم را توضیح داده است. در استدلال بر وجوب تقلید به آیه نفر و سؤال،
اجماع ، اخبار دال بر جواز افتا و استفتا استناد کرده است. یکی از مباحث نو و تحقیقی در این جا، کنکاش در باره معنای اعلم و ارتباط تقلید و اعلمیت و عالم و اعدل می‌باشد. فروعات بعدی در باره جواز تقلید از
میت است که نویسنده ظاهرا تقلید از میت را فقط در صورت بقای بر او و ادامه تقلید جایز می‌داند و مانند دیگران تقلید ابتدایی از میت را به این دلیل که در
حجیت رای میت شک وجود دارد، رد کرده است.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
