الصناعتین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الصناعتین به
زبان عربی ، در موضوع صنایع کتابت و شعر اثر
ابو هلال عسکری است.
ابو هلال بیش از هر چیز با کتاب «الصناعتین»
شهرت یافته است. زیرا این اثر را شاید بتوان در نقطه اوج منحنی تحولی نهاد که برای
تاریخ نقد ادبی ترسیم کرده‌اند. نقد که در سده‌های ۱ و ۲ ق با احکامی چون «هو اشعر العرب» آغاز شد، در کتابهای
طبقات ابن سلام و
ابن قیتبه و نحوه گزینش و طبقه بندی ایشان، شکلی تازه یافت.
جاحظ نیز به برخی از اصول علمی آن اشاره کرد،
ابن تعز در کتاب «
بدیع » قالبهای نسبتا روشن تر و گسترده تر نقد و
صنایع لفظی را عرضه کرد،
ابن طباطبا در جست و جوی معیارهای شعر برآمد تا سرانجام
قدامة بن جعفر تحت تاثیر
خطابه ارسطو و دیگر موازین
منطقی و
فلسفی یونانی که در آن روزگار به عربی ترجمه می‌شد، کوشید معیارهای عاطفی و ذوقی نقد را کنار نهد و موازین خشک منطقی را جایگزین آنها کند، اما
آمدی در «
الموازنة » و
جرجانی در «
الوساطة » باز احساس اصیل لغوی و عاطفه هنری و همچنین مقایسه میان داده‌های ادبی را به اصول منطقی
قدامة ترجیح دادند.
ابو هلال که در پایان این زنجیره قرار داشت، همه آن آثار را نیک فرا گرفته بود و بخش اعظم کتاب او نقل آراء و عقاید گذشتگان است. اما از کتاب «الصناعتین»، چنین
استنباط می‌شود که مؤلف اندک اندک از نقد عاطفی و هنری دوری گزیده و قالبهای فنی صنعت را بر آنها ترجیح داده است. از این رو سیمای ابن معتز و حتی قدامه در کتاب او از همه آشکارتر است و نیز پر ارج‌ترین اشخاص در کتاب او، صنعت پردازانی چون صاحب و
ابو تمام هستند. «الصناعتین» از میان
علوم بلاغی تنها
بدیع را برگزیده است.
این کتاب در ده باب ترتیب یافته است.
ابو هلال در کتاب الصناعتین انواع
بدیع را به ۳۵ نوع رسانده، یعنی خود ۶ نوع به آن افزوده است. هدف
صنایع لفظی از آغاز، بیان جوانب فنی و هنری
قرآن کریم و سرانجام
اثبات اعجاز قرآن است.
ابو هلال نیز بر آن بوده است که نخست محسنات بدیعی را در
آیات الهی باز نماید. از نظر برخی کتاب الصناعتین کتابی ادبی است، زیرا مجموعه عظیمی از زیباترین آثار
نظم و
نثر عرب را در بردارد. از دیدگاه برخی دیگر، کتابی است خشک و تباه کننده ذوق و در
چشم دیگر افراد کتابی است که برای صنعت آموزان مفید و آسان است.
چاپ نخست این کتاب در
استانبول به سال ۱۳۲۰ ق و آخرین چاپ در
قاهره به سال ۱۹۷۱ م بوده است. این کتاب با تحقیق دکتر مفید قمحه در
بیروت از سوی دار الکتب العلمیة نیز انتشار یافته است.
ابو هلال چند بار نام «صنعة الکلام» را در کتابهای خویش ذکر کرده و
بروکلمان نیز آنرا کتابی مستقل پنداشته است اما
قنازع باور ندارد که این کتاب چیزی غیر از «الصناعتین» باشد و حتی می‌پندارد که نام اصلی کتاب «
الصناعتین » همانا «صنعة الکلام» بوده است. از سوی دیگر، می‌دانیم که «الصناعتین» را به چندین نام دیگر نیز خوانده‌اند. قنازع در اثبات
نظریه خود بیشتر به این امر
استدلال می‌کند که: هر گاه
ابو هلال به موضوعی در «صنعة الکلام» ارجاع داده، آن موضوع عینا در «الصناعتین» یافت می‌شود و همچنین وی در مقدمه «الصناعتین» تصریح می‌کند که در این کتاب خواسته است هر چه را در باب «صنعة الکلام» مورد نیاز است، گرد آورد. از سوی دیگر وی هیچ گاه لفظ «صناعتین» را در آثار خویش به کار نبرده است و اساسا او به دو صنعت متفاوت قائل نبوده، بلکه
شعر و
نثر و گفتار را رشته‌های سه گانه صنعت یگانه‌ای می‌پنداشته است. بنابراین نباید پنداشت که «صنعة الکلام» کتابی مستقل است. نسخه‌ای با عنوان «صناعة النظم و النثر» نیز در
کتابخانه آستان قدس موجود است که بی گمان همان الصناعتین است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
