الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة نوشته
ابن بسام شنترینی به
زبان عربی است؛ ابن بسام در این کتاب
اشعار شاعران و نیز
نثر نویسندگان
قرن پنجم و شرح حال انبوهی از
خلفاء امیران و
وزیران را آورده است .
ابن بسام شنترینی، ابو الحسن علی بن بسام (وفات - ۵۴۲ ق)
ادیب و
شاعر عصر مرابطون در
اندلس به رغم آوازه بلند وی دانسته‌های ما از زندگی او، به ویژه در دوره جوانی اش بسیار اندک است. اصل و
نسب وی شناخته نیست. از زندگی و محیط تربیتی و استادانش در شنترین نیز هیچ نمی‌دانیم و این امر شاید با موقعیت
جغرافیایی این شهر که در ناحیه‌ای دور افتاده و مرتفع در منتهی الیه غرب اندلس قرار داشت، بی ارتباط نبوده باشد. چنانکه ابن سعید نیز ظهور مردی چون ابن بسام را در
شهر دور افتاده‌ای چون
شنترین که به گفته وی «قاضیة الغرب و محل الطعن و الضرب» بوده شگفت آور خوانده است. اصولا جز آنچه خود ابن بسام در دیباچه الذخیرة در شرح حال خویش بیان داشته، منبع دیگری برای آگاهی از زندگی وی در دست نیست و ظاهرا سایر مراجع نیز در این مورد از همین دیباچه سود جسته‌اند.
تاریخ تولد وی نیز بر ما پوشیده است اما از آنجا که هنگام سقوط شنترین به دست آلفونسوی ششم در ۴۸۶ ق/ ۱۹۰۳ م این شهر را ترک گفته می‌توان احتمال داد که در اوایل نیمه دوم سده ۵ ق/ ۱۱ م به
دنیا آمده باشد. وی به خاطر اوضاع نابسامان شنترین در اثر حمله مهاجمان
مسیحی آنجا را به قصد
اشبیلیه ترک می‌کند. سفری هم به قرطبه در ۴۹۴ ق/ ۱۱۰۱ م داشته و ظاهرا در آن شهر اقامت گزیده است.
ورود بربرهای مرابطی به اندلس به دهها سال پراکندگی سیاسی در این سرزمین که زاییده
حاکمیت ملوک الطوایف بود پایان داد، چنانکه بر شکوفایی ادبی آن عصر نیز خاتمه بخشید. عصر ملوک الطوایف به رغم پراکندگی دولتها و برخلاف انتظار، دوره شکوفایی
فرهنگ غربی در سرزمین اندلس بود و ادب و هنر در دربارهای متعدد آن، که به مراکز تجمع ادیبان و شاعران بدل شده بود، بالیدن گرفت اما ثبات و یکپارچگی بعضا خشونت آمیزی که به دست مرابطون برقرار شد، از پویایی فرهنگ به شدت کاست. با این همه آنچه به جای ماند آن اندازه وسیع و دلنشین بود که ابن بسام بتواند کتاب عظیم خود را سراپا وقف آن کند و خود
وارث آن
فرهنگ و یکی از واپسین نمایندگان آن گردد. کتاب وی الذخیره بی گمان صدرنشین همه منابعی است که از ادب آن دیار باقی مانده است. ابن بسام کتابهای دیگر نیز تالیف کرده که به دست ما نرسیده است از جمله: کتاب
الاعتماد علی ما صح من اشعار المعتمد بن عباد ، کتاب
الاکلیل علی ذکر عبد الجلیل ،
سلک الجواهر و... او گاهی
شعر نیز می‌سروده است.
ابن بسام در کتاب «الذخیرة» اشعار شاعران و نیز نثر نویسندگان
قرن پنجم هجری را گردآورده است. وی چنانکه خود متذکر شده در این کتاب به شخصیت‌های عصر دو
دولت مروانی و عامری عنایتی نداشته، زیرا
ابن فرج جیانی در «
الحدائق » خود به آنها پرداخته است. به همین جهت او تنها شرح حال معاصرانش را ضبط کرده، اگرچه در بخش آخر کتاب به چند تن از مشرقیان قبل از خود، چون
ثعالبی و
مهیار دیلمی اشاره کرده است، در حالی که در اوایل کتاب به صراحت یادآور می‌شود که محدوده زمانی مورد نظر او قرن پنجم هجری بوده است. یافتن شرح حال و نمونه آثار معاصران برای
ابن بسام ، البته آسان نبود و او ناچار می‌شد جست و جوی بسیار کند، به خصوص اگر شخصیت‌های مورد نظر او در جایی مذکور نبودند و آثارشان در کتابی فراهم نیامده بود.
بخشهای بسیار مفصلی از
«تاریخ کبیر »
ابن حیان ، در «الذخیره» نقل شده است. او خود نیز بر این امر تصریح کرده و می‌گوید در بیشتر موارد از تاریخ ابو مران بن حیان استفاده کرده و
روایات او را عینا آورده است. وی علاوه بر این کتاب از «
ارجوزه »
عبد الجبار معروف به
متبنی که وی آنها را سراسر در «الذخیره» آورده، بهره جسته است. کتاب به چهار بخش تقسیم می‌شود که هر بخش شخصیت‌های گوشه‌ای از
اندلس را در برمی گیرد، از این قرار:بخش ۱:
قرطبه و اطراف آن، بخش ۲: ناحیه غربی اندلس و
اشبیلیه تا کرانه
اقیانوس اطلس ، بخش ۳: جانب شرقی اندلس، بخش ۴: کسانی که در آن محدوده زمانی وارد اندلس شده‌اند.
انگیزه ابن بسام در تالیف «الذخیره» بنابه گفته خود وی عشق شدید به سرزمین نیاکان است حضور
فرهنگ خاور
زمین در اندلس و اعتماد و
اعتقاد بیش از حد
مردم به آن، کار را به جایی کشانده بود که اندلسیان در هر چه شرقی بود، به دیده اعجاب می‌نگریستند و در مقابل آن خویشتن را حقیر می‌انگاشتند. حال آنکه دیار اندلس خود به چهره‌های تابناک
علم و
ادب آکنده است. وی از بیم گمنام ماندن مشاهیر آن دیار دست به کار تالیف این کتاب ارزشمند می‌شود. او در این کتاب، هنگام تدوین شرح حال اشخاص، جز در برخی موارد که به شرح و تفسیر می‌پردازد، بنا را بر ثبت زندگی نامه و آثار آنان قرار داده است. الذخیره علاوه بر جنبه ادبی، از اهمیت تاریخی وسیعی نیز برخوردار است، زیرا کتاب هم شرح حال انبوهی از خلفاء امیران و وزیران را دربردارد و هم به رابطه شاعران و کاتبان با دربارهای اندلس و حوادث تاریخی اشاره کرده است.
۱. این کتاب بخشهای مفصلی از کتاب «
المتین » یا همان
تاریخ کبیر ، تاریخ مشهور
ابو مروان بن حیان را که امروزه در دسترس ما نیست، دربرمی گیرد و بدین جهت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
۲. فهرست نسبتا کاملی که از کتاب عرضه شده است نیز دارای اهمیت است. وی برخلاف بسیاری از نویسندگان گذشته، در دیباچه کتاب چنین فهرستی را ارائه کرده است.
۳. انگیزه مؤلف در تالیف اثر نیز از ویژگی‌های کتاب است. سعی در زنده کردن یاد و نام
مفاخر سرزمین مادری و
عشق شدید به آن سامان، انگیزه مؤلف در تالیف الذخیره ذکر شده است.
۴.
نثر سجع آمیز و پرتکلف ابن بسام
دلالت آشکاری بر اطلاع وسیع و علاقه شدید وی به صنایع لفظی دارد. او خود نیز به این امر تصریح دارد و می‌گوید:
بدیع ابزار سنجش شعر است. بدین سبب در بیشتر جاهایی که به نقد و بررسی اشعار و مقایسه میان آنها می‌پردازد، از مقیاسهای بدیعی بهره می‌گیرد.
۵. ویژگی دیگر کتاب جنبه تاریخی آن است. کتاب شرح حالی از
خلفاء ، امرا و
وزراء ارائه می‌دهد و نیز به رابطه شاعران و کاتبان با دربارهای
اندلس و حوادث تاریخی اشاره می‌کند. این کار نه بر حسب تصادف، که به عمد و از سر هوشیاری صورت گرفته است، زیرا خود او می‌گوید که برخی از محنت‌هایی را که گریبانگیرد سده پنجم هجری بود، شرح کرد، و پرده از روی فتنه‌های آن برگرفته و علل چیرگی اقوام
روم را بر این اقلیم برشمرده است.
بین سالهای ۱۹۳۹- ۱۹۴۲ م بخش اول کتاب در دو جلد با عنایت گروهی از محققین منتشر شد. قسمت اول از بخش چهارم کتاب در
سال ۱۹۴۵ م انتشار یافت. کار این گروه بنابه دلایل مختلف مدتی متوقف شد تا اینکه گروه مجددا کار خویش را از سر گرفته و در سال ۱۹۷۵ م جزء اول از بخش دوم کتاب با تحقیق دکتر لطفی
عبد البدیع به چاپ رسید. کتاب با همین وضعیت نیمه کاره رها شد تا اینکه در همان سال چاپ آن به کوشش
احسان عباس آغاز شده، در ۱۹۷۹ م به پایان رسید.
نسخه‌هایی که احسان عباس از آنها بهره گرفته عبارتند از:
۱. نسخه خزانه عامه
رباط ۲. نسخه دار الکتب الملکیه،
قاهره ۳. نسخه
پاریس ۴. نسخه
کتابخانه تیموری ۵. نسخه شخصی استاد لیفی بروفنسال
۶. نسخه مجمع تاریخی
مادرید - جیانجوس
۷. نسخه
بغداد ۸. نسخه بودلیانیه آکسفورد.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
