الحیوان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الحیوان نوشته نویسنده
ادیب معروف
عرب جاحظ در موضوعات مربوط به
حیوانات و
جانورشناسی و به
زبان عربی می باشد؛ هدف اصلی او از تألیف این کتاب
اثبات وجود خالق از طریق مشاهده
مخلوق است.
جاحظ یکی از برجسته‌ترین مؤلفان آثار
عربی در موضوعات مربوط به
جانوران است، هر چند که وی در درجه نخست ادیب به شمار می‌رود. علاقه او به
جانور شناسی ، و اصولا تمایل او به علوم طبیعی ناشی از وابستگی او به معتزله است که با
الاهیات خاص خود که مبتنی بر
حکمت طبیعی است می‌کوشیدند با افکار
مانوی و
کیش آتش به مقابله برخیزند: اندیشه آشتی الاهیات و حکمت طبیعی نقطه بنیادین جاحظ در آثارش به شمار می‌رود. تاکید ویژه بر اهمیت جنبه‌های جانور شناسی کتاب بزرگ «الحیوان» جاحظ برای تاریخ علوم طبیعی عرب‌ها و عرضه دانستنی‌های مربوط به علوم طبیعی در این اثر، دستاورد بزرگ
فان فلوتن است. پیش از انتشار تحقیق فلوتن همه گمان داشتند که کتاب «الحیوان» اثری است ادبی که هیچ مطلب جالب توجهی نمی‌تواند بر اطلاعات ما درباره جانور شناسی
عرب‌ها بیفزاید. جاحظ هدف از تالیف این کتاب را نه مطالعه علمی گونه‌های حیوانات، بلکه اثبات وجود
خالق از طریق مشاهده
مخلوق و تجلیل از حکمت الهی که هیچ چیز را بی فایده یا زیانمند
خلق نکرده است معرفی می‌کند.
جاحظ پس از تقسیم مخلوقات به دسته متفق، مختلف و متضاد، و پس از ابراز تردیدهایی در مورد جایگاه
ستارگان و
عناصر اربعه و غیره،
مواد غیر
آلی (
جماد ) و
مواد آلی (نامی) را مشخص کرده است. سپس بخش
آلی را به دو قلمرو
حیوان و
گیاه ، تقسیم نموده است.
قلمرو حیوانی را نیز بنابر نوع حرکت حیوان به چهار شاخه
تقسیم کرده است:
حیواناتی که راه می‌روند (ما یمشی)،
پرواز می‌کنند (ما یطیر)،
شنا می‌کنند (ما یسبح) و می‌خزند (ما ینساح). این تقسیم بندی که صرفا بر مبنای مشاهده ظاهری صورت گرفته، همان تقسیم بندی
تورات است و با یکی از معیارهای طبقه بندی
افلاطونی مطابقت دارد. جاحظ پس از این طبقه بندی، با برخی اشکالات و آشفتگی‌ها روبرو می‌شد، زیرا نه تنها پذیرفت که تقسیم بندی او عقلایی نیست (زیرا مجبور شد،
شتر مرغ را از دسته پرندگان خارج سازد و در عین حال
خفاش را در آن دسته قرار دهد)، بلکه چون نتوانست در تعریف اصلی گونه‌ها و جنس‌ها از جزء به کل برسد، می‌بایست از تلاش برای تقسیم بندی‌های کاملا دقیق دست می‌کشید. او سرانجام معیارهای کاربردی و عادات زندگی را به هم آمیخت تا گونه‌ها را معین سازد و هر چند تصور مبهمی از دسته‌ها و خانواده‌ها و جنس‌ها، در طبقه بندی روشمند امروزی داشت، به طور کلی به گونه‌هایی که به چهار دسته مذکور تقسیم کرده بود. وفادار ماند. روی هم رفته در این کتاب از حدود ۲۱۰
جانور سخن گفته می‌شود شمار نام‌های موجود در این کتاب قدری بیشتر است، ولی این نام‌ها یا حاکی از یک حیوان یعنی در مراحل مختلفند، یا نام‌های گوناگون یک حیوانند. ناگفته نماند که مطالب کتاب منحصر در جانور شناسی نیست بلکه دانش‌ها و معارف بسیار زیادی از جمله
آیات قرآن کریم ،
احادیث نبوی ، تصویر دوران
عباسیان ، امراضی که عارض
انسان و
حیوان می‌شود، مسائل
کلامی و غیره را نیز در بر می‌گیرد. کتاب هم چنین حاوی
ضرب المثل‌ها و
اشعار می‌باشد.
ویژگی کتاب «الحیوان» که اثری ادبی و نه اثری درباره
علوم طبیعی است، به هم ریختگی و آشفتگی عظیم آنست. منابع این کتاب بسیار متنوعند اما مهم‌ترین آنها را اطلاعات ادبی تشکیل می‌دهد که محققان سده‌های دوم و سوم هجری آنها را گرد آورده‌اند و با
روایات شفاهی و اطلاعات به دست آمده از گفتگوها و مشاهدات روز مره و نیز آزمایش‌های کوچکی که خود مؤلف یا دوستان
معتزلی او انجام داده‌اند، غنی کرده‌اند. از جمله آزمایش‌ها، بررسی تاثیر
مشروبات الکلی بر
حیوانات ، یا تحقیقات او در مورد پدید آمدن موجوداتی چون
مگس‌ها از
مواد طبیعت است. وی از مدافعان سرسخت آن بود و در مقابل ادعای کسانی قرار داشت که منکر آن و بر این اعتقاد بودند که حیوان تنها از حیوانی دیگر به وجود می‌آید. از آنجا که
جاحظ بیش از هر چیز
ادیب و به عنوان شاگرد معتزلیان بزرگ
قرن دوم هجری یکی از پر شورترین مدافعان عقاید آنان بود، دیدگاه ادبی و جهت
حکمت طبیعی و کلامی تقریبا در تمام آثار وی جایگاهی شایسته دارند. از دیدگاه
تاریخ طبیعت، آثار جاحظ با مطالب ناهمگون آنها، بهترین امکان را برای آشنایی فی الجمله با اندیشه‌های معتزلیان نخستین درباره
فلسفه طبیعت فراهم می‌آورند. هرگاه بر پایه بخش‌های مربوط به
جانور شناسی در کتاب «الحیوان» داوری کنیم، به نظر می‌رسد نقش معلم وی نظام بسیار بزرگ بوده است. یکی از معایب این کتاب اینست که چون جاحظ، به احتمال قوی، فرض را بر این گذاشته بود که معاصرانش از منابع او آگاهند و البته به فکر مشکلاتی که نسل‌های بعدی با آن روبرو می‌شوند نبوده است، یا از ذکر عنوان مآخذ کوتاهی کرده یا منابع را به صورتی آورده که یا آدمی به زحمت به آنها پی می‌برد یا اصلا نمی‌تواند تشخیص دهد که وی از ماخذی کتبی استفاده کرده است یا نه.
قسمتی از نسخه‌ای خطی که به زیبایی نگاشته شده به صورت مصور در
امبروز یانا موجود است.منتخباتی از این کتاب در اسکوریان دوم به شماره ۸۹۷، ۹۰۱ موجود است. این کتاب به صورت ناقص در
سال ۱۳۲۵ هجری در
قاهره در ۷ جزء به طبع رسیده است. عبد السلام هارون در مکتبه حلبی قاهره به سال ۱۹۳۸ میلادی و بعد از آن به طبع آن همت گمارده است. نسخه موجود در برنامه با حواشی محمد باسل عیون السود توسط دار الکتب العلمیة تا
بیروت برای دومین بار در سال ۱۴۲۴ هجری/ ۲۰۰۳ میلادی به طبع رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
