الحکمة المشرقیة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَلْحِکْمَةُ الْمَشْرِقیَّة، نام اثر فلسفی بحث‌انگیزی از
ابن سینا به زبان عربی که بخشی در
منطق از آن باقی مانده است. این کتاب پیش از تکمیل و اتمام
شفا نوشته شده است. انطباق اقوالی که
سهروردی و
فخرالدین رازی و
صدرالدین شیرازی از
الحکمة المشرقیه نقل کرده‌اند، با متن
منطق المشرقیین، نشان می‌دهد که این متن بخش منطق
الحکمة المشرقیه را تشکیل می‌دهد. بنا به قول ابن‌سینا در اوایل منطق
الحکمة المشرقیه، او قصد داشته است به علم آلی، علم الٰهی و علم طبیعی بپردازد و از علم عملی به اندازه‌ای که مورد نیاز طالب است، بیـاورد. آنچه در حال حاضر از
الحکمة المشرقیه موجود است، همان بخش منطق آن است که مشتمل است بر یک مقدمۀ بسیار مهم ــ که ظاهراً مقدمه‌ای برای کل کتاب
الحکمة المشرقیه بوده و ۴۹ عنوان در موضوعات منطق دارد. آنچه بیشتر موجب بحث و نزاع شده، و راه را برای این رأی هموار کرده که ابن‌سینا در
الحکمة المشرقیه به دنبال
حکمتی خاص و متفاوت با
فلسفه ارسطو و
مشائیان بوده، علاوه بر مدخل منطق شفا، همان مقدمۀ باقی‌مانده است. ابن‌سینا، هدف خویش از نگارش
الحکمة المشرقیه را تألیف اثری مشتمل بر امهات
حکمت حقیقی برای خواص یاران و ادامه‌دهندگان راستین راه خود می‌داند و شفا و اللواحق را کتابهایی برای عامۀ جویندگان فلسفه در نظر می‌گیرد.
دربارۀ اینکه
ابن‌سینا اثری با عنوان
الحکمة المشرقیه داشته، در منابع متقدم اتفاق نظر هست. اسم این کتاب در فهرست
آثار ابن‌سینا که شاگرد و ندیم او،
ابوعبید جوزجانی، در رسالۀ مشهور به «
رساله سرگذشت» یا «سیره» تدوین کرده،
و در منابع دیگر
آمده است. خود ابن‌سینا در مدخل
منطق شفا از کتابی که در فلسفۀ مشرقیه نوشته، سخن به میان آورده و گفته است که در آن، برخلاف کتاب شفا و اللواحق، فلسفه را آن‌گونه که رأی صریح اقتضا می‌کند، یعنی بدون رعایت جانب همفکران مشائی (شرکاء) و بی‌آنکه از مخالفت با آنان پرهیز کند، بیان کرده است. او جویندۀ حقیقت روشن را به آن اثر ارجاع داده است. نیز در
المباحثات، اصطلاح «مسائل المشرقیه» به کار رفته
که احتمالاً به مسائل کتاب
الحکمة المشرقیه اشاره دارد،
نه به کتاب
الانصاف، آن‌گونه که بدوی پنداشته است.
ابن‌سینا در برخی دیگر از آثار خود مانند «
شرح کتاب اثولوجیای منسوب به ارسطو» ــ که در روزگار ما شناسایی و چاپ شده ــ چند بار نام
الحکمة المشرقیه را برده و یادآور شده که موضوع را در آنجا بیشتر توضیح داده است.
دربارۀ زمان تألیف
الحکمة المشرقیه اطلاع دقیقی در دست نیست، اما سخنان ابن‌سینا در مدخل منطق شفا
حاکی از این است که این کتاب پیش از تکمیل و اتمام شفا نوشته شده است. اخیراً
گوتاس برپایۀ پژوهشهای خویش، احتمال داده است که کتاب میان سالهای ۴۱۸ تا ۴۲۰ ق/ ۱۰۲۷ تا ۱۰۲۹ م نگاشته شده باشد.
بعد از عصر ابن‌سینا، نام
الحکمة المشرقیه و نقل مفاهیم، مضامین و قطعاتی از آن به مناسبت‌هایی در مواضعی از آثار
حکیمان مسلمان دیده می‌شود.
ابن‌طفیل در اوایل رسالۀ
حی بن یقظان، از «اسرار
الحکمة المشرقیۀ» ابن‌سینا سخن گفته، و آن اثر را واجد و مبین حقیقتی دانسته که خود ابن‌سینا به آن نائل شده است،
در حالی که شفا از دید او کتابی در مسلک فکری
ارسطو و ارسطوییان است.
ابن‌رشد در
تهافت التهافت به فلسفۀ مشرقیۀ ابن‌سینا اشاره می‌کند و از زبان عده‌ای از اصحاب ابن‌سینا می‌گوید که نام آن به این سبب بوده که بر مذهب اهل مشرق (به معنای جغرافیایی کلمه) است.
از کلام ابن‌رشد چنین برمی‌آید که او شناخت مستقیمی از
الحکمة المشرقیه نداشته، و صرفاً از هم‌مشربان ابن‌سینا مطالبی دراین‌باره شنیده یا خوانده بوده است.
سهروردی این قول را که اشیاء بسیط (بسائط) رسم دارند، اما حد ندارند، از دفترهایی (کراریسی) نقل می‌کند که ابن‌سینا آنها را به مشرقیین نسبت داده است. وی سپس متذکر می‌شود که آنچه در آن دفترها آمده است، چیزی جز قواعد
مشائیان نیست و اصول مشرقی
خسروانیان در آنها بیان نشده است.
مضمون جمله‌ای که سهروردی نقل کرده، با اندکی اختلاف، در کتابی چاپ‌شده با عنوان منطق
المشرقیین که جزئی از
الحکمة المشرقیه است، یافت می‌شود.
فخرالدین رازی در شرح عیون
الحکمۀ ابن‌سینا، در بحثی راجع به حد نداشتن ذات
واجب‌الوجود، از
الحکمة المشرقیه اسم برده، و مضمون پاره‌ای از مطالب آن را بازگو کرده است.
مطالبِ یادشده نیز در منطق
المشرقیین دیده می‌شود.
همچنین
صدرالدین شیرازی در شرح و تعلیقه بر الٰهیات شفا،
و در تعلیقاتش بر شرح
حکمة الاشراقِ قطب‌الدین شیرازی چند بار
از
الحکمة المشرقیه نام برده، و عباراتی را که
خواجه نصیرالدین طوسی در شرحش بر
الاشارات و التنبیهات ابن‌سینا
به نقل از فخرالدین رازی دربارۀ حد از
الحکمة المشرقیه اخذ کرده بود، آورده است. وی با توجه به سخن یادشدۀ سهروردی
نوشته است که آن دفترهایی که سهروردی از آنها سخن گفته، در دست ماست، اما آنچه سهروردی از آنها نقل کرده، در آنها موجود نیست. به عقیدۀ او این احتمال هست که سهروردی نه عین مطالب ابن‌سینا، بلکه صرفاً خلاصه‌ای از آنها را ذکر کرده باشد. اما همان‌طور که گفته شد، جمله‌ای که سهروردی نقل کرده، با تفاوت اندکی در منطق
المشرقیین وجود دارد.
انطباق اقوالی که سهروردی و فخرالدین رازی و صدرالدین شیرازی از
الحکمة المشرقیه نقل کرده‌اند، با متن منطق
المشرقیین، نشان می‌دهد که این متن بخش منطق
الحکمة المشرقیه را تشکیل می‌دهد. اما این سؤال مطرح است که آیا
الحکمة المشرقیه دربردارندۀ بخشهای
طبیعیات و
الٰهیات هم بوده است یا نه؟ بنا به قول ابن‌سینا در اوایل منطق
الحکمة المشرقیه،
او قصد داشته است به علم آلی، علم الٰهی و علم طبیعی بپردازد و از علم عملی به اندازه‌ای که مورد نیاز طالب است، بیـاورد. بـا نظر بـه اینکه در بـرخی منـابع
بعد از عنوان «
الحکمة المشرقیه» قید «لایوجدُ تاماً» آمده، و نیز نقل قولهای سهروردی و فخر رازی و صدرالدین شیرازی عمدتاً از قسمت منطق
الحکمة المشرقیه بوده است، شاید بتوان گفت که آنان هم بخش منطق را در نزد خود داشته‌اند، نه همۀ بخشهای کتـاب را، علی‌الخصوص اینکـه بنـا بـه گـزارشی،
متن کامل
الحکمة المشرقیه که در کتابخانۀ سلطنتی در
غزنه نگهداری می‌شده، در ۵۴۶ ق/ ۱۱۵۱ م بر اثر حملۀ
علاءالدین حسین جهانسوز غوری دستخوش حریق شده بوده است.
با وجود این، محققانی مانند
قنواتی،
نالینو
و صفا
بر این عقیده‌اند که
الحکمة المشرقیه، نظیر دیگر آثار فلسفی ابن‌سینا، شامل ۳ قسمت منطق، طبیعیات و الٰهیات است و برای این نظر خود به نسخه‌هایی خطی که با عنوان
الحکمة المشرقیه در کتابخانۀ بادلیان دانشگاه آکسفرد (شمـ ۴۰۰) و ایـاصوفیه (شمـ ۴۰۳‘۲) و نورعثمانیه (شمـ ۸۹۴‘۴) موجود است، استشهاد کرده‌اند. در عین حال، گزارش
مهدوی حاکی از آن است که نسخه‌های مذکور صرفاً خلاصۀ قسمتی از طبیعیات کتاب شفا را در بر دارند و بخش الٰهیات اصلاً در آنها موجود نیست.
(برای آگاهی از فهرست جدیدتر نسخه‌ها:
)
به هر تقدیر، آنچه در حال حاضر از
الحکمة المشرقیه موجود است، همان بخش
منطق آن است که نخستین‌بار بر اساس نسخۀ
قاهره در ۱۹۱۰ م در قاهره، تحت عنوان منطق
المشرقیین، به چاپ رسیده، و بعدها نیز با همین عنوان در
تهران،
بیروت و
قم چاپ و منتشر شده است؛ اما به نظر نمی‌رسد که عنوان منطق
المشرقیین برای بخش منطق
الحکمة المشرقیه عنوان درستی باشد، زیرا نه خود ابن‌سینا از آن با نام «
حکمة المشرقیین» یاد کرده و نه دیگر مؤلفان متقدم.
در باب این عنوان فرعی گوتاس نظر غریبی دارد؛ به اعتقاد وی، اصطلاح «
الحکمة المشرقیه» به محتوای اندیشۀ مشرقی ابن‌سینا دلالت داشته است نه به عنوان یکی از کتابهای او. وی با استناد به فقرات ابن‌طفیل و ابن‌رشد، احتمال داده است که عنوان صحیح این کتاب «المشرقیون» بوده، و عنوان بخش منطق از آنجا گرفته شده باشد.
بخش منطق یادشده مشتمل است بر یک مقدمۀ بسیار مهم ــ که ظاهراً مقدمه‌ای برای کل کتاب
الحکمة المشرقیه بوده ــ و ۴۹ عنوان در موضوعات منطق. آنچه بیشتر موجب بحث و نزاع شده، و راه را برای این رأی هموار کرده که ابن‌سینا در
الحکمة المشرقیه به دنبال
حکمتی خاص و متفاوت با
فلسفه ارسطو و مشائیان بوده، علاوه بر مدخل
منطق شفا، همان مقدمۀ باقی‌مانده است. مؤلف در مقدمه، مقصودش را از این کتاب، آن می‌داند که سخنانش را به دور از تعصبات، اهواء و عادات بیان کند و از انشعاب و جدایی از شیفتگان کتابهای یونانیان نهراسد. او با اذعان به فضل و بزرگی ارسطو، در جملاتی که یادآور آموزه‌های فیلسوفان عقل‌گرای دورۀ روشنگری غرب است، پیروان راست‌کیش ارسطو را نقد می‌کند که انتقاد عقلانی از افکار فلسفی او هیچ‌گاه به فکرشان خطور نکرده است؛ یعنی کسانی عاری از توان اندیشیدن آزادانه و مستقل که هرگونه تعمق و مخالفت با مشهورات را
بدعت و ضلالت می‌پندارند. ابن‌سینا از این‌رو، هدف خویش از نگارش
الحکمة المشرقیه را تألیف اثری مشتمل بر امهات
حکمت حقیقی برای خواص یاران و ادامه‌دهندگان راستین راه خود می‌داند و شفا و اللواحق را کتابهایی برای عامۀ جویندگان فلسفه در نظر می‌گیرد. علاوه بر آن، او در مقدمه به این نکته ــ که بعدها تا زمان ما بحثها و تفسیرهایی را برانگیخته است ــ اشاره می‌کند که بعید نیست دانشهایی از غیر مسیر یونانیان نیز به وی رسیده باشد و باز بعید نیست که برای واژۀ منطق یونانیان، نامی دیگر نزد مشرقیین وجود داشته باشد.
در باب محتوای منطق
المشرقیین، برخی پژوهندگان معتقدند که اختلاف آن با بخش منطق در دیگر کتابهای ابن‌سینا مانند شفا و
نجاة عمدتاً در شیوۀ طرح و نحوۀ تنظیم و شیوۀ بیان مطالب است، نه در اصل و جوهر، و ابتکار و نوآوری ویژه‌ای در آن دیـده نمی‌شود.
مستشرقان در ترجمه و بررسی‌های خود از این کتاب دیدگاه‌های مختلفی را ارائه کردند:
به نظر می‌رسد که بررسی‌های مستشرقان در مورد
الحکمة المشرقیه با محقق انگلیسی،
ادوارد پاکوک (د ۱۷۲۷ م)، مترجم رسالۀ حی بن یقظان ابن‌طفیل از عربی به لاتینی، آغاز شده است. وی در مقدمۀ خود بر ترجمۀ آن رساله می‌گوید: معلوم کردن مقصود ابن‌سینا در
الحکمة المشرقیه برای ما بسیار دشوار است، اما ظاهراً در آن، در تقابل با تعالیم مشائیان، از فلسفۀ شرقی یا هندی سخن گفته شده است، زیرا یکی از هم‌روزگاران ابن‌سینا،
ابوریحان بیرونی، در فلسفه‌های هندی تحقیق کرده، و از آنها آگاه بوده است.
بعد از پاکوک، مترجمان حی بن یقظان «مشرقیه» را به شرقی ترجمه کردند.
در ۱۸۳۵ م، پوزی با یکی دانستن
حکمت مشرقیۀ مذکور در رسالۀ ابن‌طفیل با
فلسفه اشراق، آن را
حکمتی افلاطونی در برابر فلسفۀ مشائی تلقی کرد.
مونک
در ۱۸۵۹ م،
الحکمة المشرقیۀ ابن‌سینا را نظریۀ
وحدت وجود شرقی تلقـی کـرد، و دوزی،
حکمت اشـراق.
کارا دو وو ضمن ترجمۀ «
الحکمة المشرقیه» به philosophie illuminative (
حکمت اشراق)، با اعتماد به پاره‌ای از سخن ابن‌رشد، قرائت «مشرقیه» به معنای شرقی را خطای بعضی از شاگردان ابن‌سینا دانست که می‌خواستند مشرب ابن‌سینا را به سوی عقاید شرک‌آلود کلدانی و یا تصوف هندی منحرف کنند. وی
الحکمة المشرقیه را اثری در
حکمت اشراق انگاشت و با دریافتی از سخن ابن‌طفیل به این رأی گروید که ابن‌سینا نوعی گرایش رمزی و سری به نام
حکمت اشراق داشته است.
هورتِن با توجه به عبارات ابن‌طفیل، آراء ابن‌سینا در
الحکمة المشرقیه را اسطوره شمرده و گفته است که آنچه برای ابن‌سینا اهمیت داشته، معرفت دینی صوفیانه‌ای بوده که او در تفسیر فلسفۀ ارسطو آن را واردکرده است.
هوار «
الحکمة المشرقیه» را گونه‌ای تصوف نوافلاطونی و فلسفۀ مُشرِقی قلمداد کرده است.
نالینو پس از بحثی لغت‌شناختی، با اثبات خطا و نامقبول‌بودن قرائت مشرقی و نسبت دادن آن به
حکمت اشراق، قرائت صحیح را همان نام قدیم متداول، یعنی «
الحکمة المشرقیه» می‌داند. در نظر وی، زمانی که پوزی در ۱۸۳۵ م این فرض را که
الحکمة المشرقیۀ ابن‌سینا همان
حکمت اشراق است، مطرح کرد، معلومات شرق‌شناسان از کتابهای ابن‌سینا به معدود متنهای مشائی او محدود بود که از ترجمه‌های لاتینی قرون وسطا باقی مانده بود و اشارۀ ابن‌طفیل به
حکمت مشرقی ابن‌سینا فقط این احتمال را باقی گذاشته بود که آن کتاب در تصوف فلسفی بوده است. از سوی دیگر، اطلاعات اروپاییان از
حکمت اشراق سهروردی نیز منحصر به چند متن کوتاه فارسی بود که تولوک در ۱۸۲۶ م منتشر کرده بود. اما با دسترسی به متونی دیگر از ابن‌سینا و بعد از مطالعات عمیق در
حکمة الاشراق سهروردی، خطوط اصلی فلسفۀ سهروردی و اختلافات آن با فلسفۀ ابن‌سینا روشن گشت.
به زعم
نالینو، فرق
الحکمة المشرقیه با شفا در این است که در شفا، اختلافات ابن‌سینا با فلسفۀ ارسطو و آراء خاص او همچنان از دید خوانندگان پوشیده و مخفی مانده است، اما او در
الحکمة المشرقیه تفکراتش را، رها از قیدوبندهای ارسطوییان، بیان کرده است. با این حال، این کتاب نه اثری در
تصوف باطنی بوده است و نه کتابی در
حکمت اشراقی.
دیدگاه ماسینیون نیز شایان توجه است، که هدف ابن‌سینا در طرح فلسفۀ مشرقیۀ خود ایجاد سازگاری میان فلسفه به معنای یونانی کلمه و
حکمت به معنای سامی واژه بوده است.
کربن میان
الحکمة المشرقیۀ ابن‌سینا و
حکمة الاشراق سهروردی پیوندی وثیق می‌بیند و حتى با مترادف دانستن مشرقی و اشراقی، هر نوع
حکمت الٰهی (تئوسوفیا) را
حکمتی مشرقی و اشراقی تلقی می‌کند.
گوتاس
الحکمة المشرقیه را اثری در سنت ارسطویی، و درعین‌حال حاوی تقریرهایی نو و سخنانی تازه از خود ابن‌سینا به شمار می‌آورد.
از محققان ایرانی،
یحیی مهدوی با قراین و دلایلی نشان داده است که رأی کسانی که
الحکمة المشرقیه را تفکر اهل مشرق و
حکمتی متفاوت با فلسفۀ یونانی و متمایل به مشرب اشراقی یا صوفیانه قلمداد می‌کنند، معتبر نیست. از نظرگاه وی، اگر ابن‌سینا می‌خواست در این کتاب
حکمتی غیر از فلسفۀ یونانی را اظهار کند، یا اگر قصد داشت کتابی مطابق شیوۀ مشرقیین بنویسد، با شک و تردیدی که از واژۀ «لایبعد» مستفاد می‌شود، نمی‌گفت که شاید از غیر جهت یونانیان دانشهایی به ما رسیده باشد، و نیز نمی‌گفت که بعید نیست نزد مشرقیین برای منطق اسم دیگری متداول باشد، زیرا شناخت دقیق و یقینی از اصطلاحات یک نحله یا گروه (مشرقیین) کمترین چیزی است که از گزارش‌کنندۀ آراء آن نحله یا فرقه انتظار می‌رود. وانگهی، اگر
الحکمة المشرقیه کتابی کاملاً متفاوت با دیگر کتابهای ابن‌سینا می‌بود، فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی که آگاهی کافی از جزئیات
آراء فلسفی ابن‌سینا داشتند، متفطن آن می‌شدند و اشاراتی به آن می‌کردند. احتمالاً مراد ابن‌سینا از «المشرقیه» معنایی نظیر معنای «المتعالیه» و «العرشیه» بوده است، بدون اینکه او معنای اشراق در
حکمت اشراق را قصد کرده باشد.
نصر در پی کربن،
حکمت مشرقی ابن‌سینا را حلقۀ واسط آثار مشائی و آموزه‌های اشراقی او می‌داند و بر این باور است که در سنت فلسفۀ اسلامی به سختی می‌توان مشرقی و اشراقی را چنان متمایز از هم در نظر گرفت که گویی نامرتبط‌اند.
(۱) آل یاسین، جعفر، فیلسوف عالم: دراسة تحلیلیة لحیاة ابن‌سینا و فکره الفلسفی، بیروت، ۱۴۰۴ ق/ ۱۹۸۴ م.
(۲) ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش نزار رضا، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
(۳) ابن‌اثیر، الکامل، بیروت، ۱۳۸۶ ق/ ۱۹۶۶ م.
(۴) ابن‌رشد، محمد، تهافت التهافت، به کوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۸ م.
(۵) ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، همراه با شرح نصیرالدین طوسی، تهران، ۱۴۰۳ ق.
(۶) ابن‌سینا، «شرح بر اثولوجیا»، ارسطو عندالعرب.
(۷) ابن‌سینا، الشفاء، منطق، مدخل، قاهره، ۱۳۷۱ ق/ ۱۹۵۲ م.
(۸) ابن‌سینا، المباحثات، به کوشش محسن بیدارفر، قم، ۱۳۷۱ ش.
(۹) ابن‌سینا، منطق
المشرقیین، قاهره، ۱۹۱۰ م.
(۱۰) ابن‌طفیل، محمد، حی بن یقظان، به کوشش احمد امین، قاهره، ۱۳۳۳ ق.
(۱۱) بالی، مرقت عزت، الاتجاه الاشراقی فی فلسفة ابن‌سینا، بیروت، ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م.
(۱۲) بدوی، عبدالرحمان، ارسطو عندالعرب، کویت، ۱۹۷۸ م، ج۱.
(۱۳) بیهقی، علی، تتمة صوان
الحکمة، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۵۱ ق/ ۱۹۳۵ م.
(۱۴) سهروردی، یحیى، مجموعۀ مصنفات، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۸۰ ش.
(۱۵) شهرزوری، محمد، نزهة الارواح و روضة الافراح، به کوشش خورشید احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ ق/ ۱۹۷۶ م.
(۱۶) صدرالدین شیرازی، محمد، تعلیقات بر شرح
حکمة الاشراق قطب‌الدین شیرازی، به کوشش محمد موسوی، تهران، ۱۳۸۸ ش/ ۱۴۳۰ ق.
(۱۷) صدرالدین شیرازی، محمد، شرح و تعلیقه بر الٰهیات شفاء، به کوشش نجفقلی حبیبی، تهران، ۱۳۸۲ش.
(۱۸) صفا، ذبیح‌الله، «
حکمة المشرقیة و مشرقیین و مغـربیین در اصطلاح ابن‌سینـا»، مهـر، تهـران، اردیبـهشت ۱۳۳۱ ش، س۸، شم ۲.
(۱۹) فخرالدین رازی، شرح عیون
الحکمة، به کوشش احمد حجازی و احمد سقا، تهران، ۱۳۷۳ ش.
(۲۰) قفطی، علی، تاریخ
الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ ق/ ۱۹۰۳ م.
(۲۱) قنواتی، جورج شحاته، مؤلفات ابن‌سینا، قاهره، ۱۹۵۰ م.
(۲۲) کربن، هانری، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ترجمۀ جواد طباطبایی، تهران، ۱۳۷۷ ش.
(۲۳) مدکور، ابراهیم، مقدمه بر ج۱ منطق الشفاء.
(۲۴) مهدوی، یحیى، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، ۱۳۳۳ ش.
(۲۵) نالینو، ک. آ.، «محاولة المسلمین ایجاد فلسفة شرقیة»، التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیۀ عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۹۴۰ م.
(۲۶) .Boer، T. J. de، «Al-Ishrāḳīyūn»، EI۱
(۲۷) .Carra de Vaux، B.، «Avicenna، Avicennism»، ERE، ۱۹۸۱، vol. II
(۲۸) .Corbin، H.، Avicenna and the Visionary Recital، tr. W. R. Trask، Princeton/ Bollingen، ۱۹۸۸
(۲۹) .Gohlman، W. E.، The Life of Ibn Sina، Albany/ New York، ۱۹۷۴
(۳۰) .Goichon، A. M.، La Philosophie d’Avicenne et son influence en Europe médiévale، Paris، ۱۹۸۴
(۳۱) .Gutas، D.، Avicenna and the Aristotelian Tradition، Leiden etc.، ۱۹۸۸
(۳۲) .Gutas، D.، «Avicenna: Mysticism»، Iranica، vol. III
(۳۳) .Horten، M.، «Falsafa»، EI۱
(۳۴) .Huart، C.، «Hikma»، EI۱
(۳۵) .Munk، S.، Mélanges de philosophie Juive et arabe، Paris، ۱۸۵۹
(۳۶) .Nasr، S. H.، «Ibn Sina’s Oriental Philosophy»، History of Islamic Philosophy، eds. id and O. Leaman، Routledge، ۱۹۹۶، Part I
محمد زارع شیرین‌کندی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «الحکمة المشرقیة».
