الحقایق فی اسرار الدین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الحقایق فی اسرار الدین یا الحقایق فی محاسن الاخلاق اثر ملا محسن
فیض کاشانی است که به
زبان عربی و از جمله آخرین تالیفات وی می‌باشد.
کتاب در شش مقاله، و هر مقاله مشتمل بر ابواب و فصولی است، به این ترتیب:
مقاله اول: در
علم و عقاید و معرفت
نفس ؛ دوم: در بیان مساوی
اخلاق و کیفیت تهذیب؛ سوم: در نکوهش دلبستگی به
دنیا و مال و جاه دوستی؛ چهارم: در بیان
مکارم اخلاق ؛ پنجم: در اسرار
عبادت ؛ ششم: در اعمال صالحه از تفکر و تدبر و محاسبه و مراقبه و توبه و آداب دوستی و معاشرت.
کتاب حاضر و کتابی است جامع و مختصر در بیان اخلاق حمیده و ذمیمه و اعمال نیک و بد، مبنی بر قواعد عقلی و ماثورات شرعی. مؤلف در این کتاب به بیان اصول ملکات فضایل و رذایل و آداب عبودیت و اسرار عبادت می‌پردازد. از شمار آثاری است که دانشمند پر آوازه شیعی،
محدث بزرگ و متاله حکیم، مولی محسن
فیض کاشانی (در گذشته ۱۰۹۱ ق) آن را در چند ماهی از واپسین سال زندگی پر برکتش- یعنی به سال ۱۰۹۰ ق به زبان تازی نگاشته؛ در حالی که گریبان گیر رنجوری‌های جسمی و پریشیدگی‌های روحی بوده و به آن هنگام هشتاد و سه سال و دو سه ماهی داشته است. وی این گزیده را از اثر معروف خود
المحجة البیضاء تلخیص نموده و در این کتاب در طی شش گفتار به شناخت منش‌های روا و ناهنجاری‌ها بر بنیاد روش‌های عقلی و ماثورات شرعی پرداخته و رازورانه ریشه‌های فضایل و رذایل انسانی و احکام و عبادات ربانی را بازگو ساخته است. پایه و دست مایه او در سرشت این اثر، همانا کتاب سترگ دیگرش «المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء» بوده که در آن به پاک سازی و نونگاری «
احیاء علوم الدین»
غزالی بر سازواره آموزه‌های کیش شیعی پرداخته است.
مقاله اولی در بیان اموری است که نازل منزله اصول است و در این سه باب است:
باب اول: در بیان علم و معرفت و باب دوم: در بیان اعتقادات، باب سیم: در شناخت نفس، و مراد وی از نفس آن گوهر لطیفی است که از عالم غیب است و این بدن جسمانی را در حاجت‌هایی که می‌دارد، خدمت می‌فرماید و این بدن
فرمانبردار او شده، مانند مولایی که خادمان را
فرمانبردار خود ساخته باشد. و آن عبارت است، از ذات آدمی و حقیقت آن که علم به معلومات دارد.
مقاله دوم در بیان خلق‌های ناپسند و پاکیزه کردن نفس از آن‌ها و در چهار باب است:
باب اول: در معنای
خلق و پاکیزه کردن آن، باب دوم: در آنچه به خلق‌های بد می‌کشاند، از بطن و
فرج و
زبان ، باب سیم: در
غضب و
کینه و
حسد می‌باشد.
مقاله سیم در مذمت
دنیا و فریفته آن شدن و در پنج باب است:
باب اول: در شناختن دنیا و
آخرت است که وی می‌فرماید: بدان که دنیا و آخرت تو عبارت است، از دو حالت از احوالات
قلب تو، و حالت نزدیک به تو که ما قبل
مرگ باشد، دنیا نامیده می‌شود و حالت دورتر و واپس تر که ما بعد مرگ باشد، آخرت خوانده می‌شود، پس هرچه تو را در آن بهره و نصیبی و غرضی و خواهشی و لذتی در حالت نزدیک پیش از مرگ باشد، آن چیز در حق تو دنیاست.
مقاله چهارم در خلق‌های پسندیده و کیفیت تحصیل آن هاست و در شش باب است.
مقاله پنجم در عبادات و اسرار آن‌ها و در هفت باب است.
مقاله ششم در سایر عمل‌های صالح است و در پنج باب است.
مؤلف در خاتمه کتاب می‌گوید: بدان که آنچه ما در این کتاب ایراد نموده‌ایم و در این مقاله‌ها و باب‌ها از اسرار دینی و معارف یقینی تحقیق کرده‌ایم و آنچه از رموز اعتقادات اشاره به آن کرده‌ایم و آنچه بسط کلام در آن نموده‌ایم، از بیان
اخلاق پسندیده و ناپسندیده و از اظهار اسرار عمل‌های حسنه و سیئه، کمی از این‌ها در غیر این کتاب به این تنقیح و پاکیزگی و به این توضیح و ترتیب یافت می‌شود با آن که بنای ماخذ جمله آن‌ها بر اصل‌های اصیلی است که اعتمادی نیست مگر بر آن‌ها و وثوقی نیست مگر به آن‌ها؛ مانند
قرآن و
سنت پیغمبر و احادیث
اهل بیت نبوت سلام‌الله‌علیهم ، نه مانند رای‌های مردمی که صاحبان وسواس شیطانند؛ آن چنان شیطانی که در دل‌های مردم
وسوسه می‌کند، خواه شیطان
جن و خواه
شیطان انس.
و نیز در خاتمه چنین می‌آورد: «و اما فایده این جمع و تالیف و منفعت آن آن است که مطلع شود، بر آن هر کسی که اهل آن باشد و از جانب خدا این توفیق روزی او شده باشد و همت وی قوی و سعی او به نهایت رسیده باشد تا عمل کند به مقتضای آن و رستگار شود، به آنچه مطلوب است از آن. و هر کسی که در آن رتبه نباشد، عمل نماید به قدر مقدور و آن مقدار که وی را میسر شود. و هم چنین تا برسد به کسی که به اندکی از آن منتفع شود و نصیب آن از این کتاب مثل نصیب خوشه چین باشد، از خرمن عظیم.»
الحقایق تا کنون بارها به چاپ رسیده و از روی ارزش و اهمیتی که داشته تنی چند به پارسی گردانی آن همت گماشته‌اند؛ از جمله شمس الفصحاء میرزا محمد محیط قمی، و فرزانه فقید
شیخ محمد باقر ساعدی ، همچنین
ابراهیم بن میر معصوم قزوینی تقریظی به
سال ۱۱۲۶ ق بر آن نگاشته است. اما ظاهرا نخستین ترجمه آن به خامه نوه برادر مؤلف؛ یعنی علامه مولی نور الدین محمد بن مرتضی کاشانی مشهور به نور الدین اخباری باشد، چرا که کار خود را در شب بیست و چهارم از ماه
ربیع الاول ۱۰۹۸ ق به پایان برده است.
نرم افزار مجموعه آثار فیض کاشانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
