الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح القوشجی علی التجرید (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح القوشجی علی
التجرید نوشته
آقا جمال خوانساری می‌باشد.
«الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح القوشجی علی
التجرید»، مجموعه چند نظر و
انتقاد در مورد برخی از مباحث الهیات به معنای اخص است که در آن، نظر برخی از اندیشمندان اسلامی- از
خواجه نصیرالدین طوسی گرفته تا قوشجی و شمس الدین محمد خفری و حکیم
ملا هادی سبزواری و
آقا جمال خوانساری- مطرح شده است.
چون این
اثر به
زبان عربی قدیم و همچنین به صورت فنی و اصطلاحی و پیچیده و ناظر به سایر آرا و اندیشه‌ها نوشته شده، مخاطبانش محدود به استادان و پژوهشگران آشنا با ادبیات قدیمی فرهنگ و
کلام اسلامی است.
کتاب توسط آیت‌الله
رضا استادی تصحیح شده است.
کتاب حاضر از یک مقدمه و شش بخش به ترتیب ذیل تشکیل شده است:
۱. بخشی از شرح قوشجی؛
۲. بخشی از حاشیه خفری؛
۳. حاشیه آقا جمال خوانساری بر حاشیه خفری؛
۴. حاشیه سبزواری بر حاشیه آقا جمال خوانساری بر حاشیه خفری؛
۵. تعلیقات بر حاشیه آقا جمال خوانساری؛
۶. تعلیقات بر حاشیه سبزواری.
در مورد مباحث کتاب چند نکته گفتنی است:
نام کتاب بر روی جلد کتاب چنین است: «الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح
التجرید»، ولی در صفحه اول و صفحه شناسنامه به این صورت است: «الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح القوشجی علی
التجرید تالیف الآقا جمال الخوانساری رحمة‌الله‌علیه و الحاشیة علی الحاشیة الجمالیة تالیف الحاج ملا هادی السبزواری رحمة‌الله‌علیه».
مصحح محترم در مقدمه اش که
زمان و
مکان نگارشش را مشخص نکرده، یادآور شده است که
رساله «
تجرید الکلام»
خواجه نصیرالدین طوسی از زمان تالیف تاکنون همواره مورد توجه
علما و
حوزه‌های علمیه بوده و شرح‌های فراوانی دارد که مهم‌ترین آنها این چهار شرح است:
کشف المراد، تالیف
علامه حلی؛ تسدید العقائد، معروف به شرح قدیم، تالیف محمود بن ابی القاسم اصفهانی؛ شرح علاءالدین قوشجی، معروف به شرح جدید و شرح ملا عبدالرزاق لاهیجی (
شوارق الالهام). ایشان افزوده است: کتاب‌های متعددی، تالیف دانشمندان شیعه و سنی به عنوان حاشیه بر شرح
تجرید قوشجی در دست است که یکی از آنها حاشیه شمس الدین محمد بن احمد خفری از دانشمندان سده دهم می‌باشد. این حاشیه فقط بر قسمتی از بخش الهیات شرح
تجرید قوشجی است و گروهی از دانشمندان بر حاشیه خفری یادشده حاشیه نوشته‌اند که از جمله آنان این هفت نفرند:
شیخ حسین بن ابراهیم تنکابنی، از شاگردان
ملا صدرای شیرازی؛ میرزا ابراهیم بن ملا صدرا (کتاب ایشان حاشیه بر حاشیه خفری و نیز حاشیه بر حاشیه دوانی بر شرح
تجرید قوشجی است)؛ سید حسین بن رفیع الدین مرعشی، معروف به
سلطان العلماء؛ ملا شمسای گیلانی (کتاب او حاشیه بر الهیات شرح
تجرید قوشجی و حاشیه خفری است)؛
ملا عبدالرزاق لاهیجی، داماد ملا صدرای شیرازی؛ ملا محمدقاسم اصفهانی و ملا شمسای کشمیری.
یکی از تالیفات
آقا جمال خوانساری رحمة‌الله‌علیه حاشیه بر حاشیه خفری است و ایشان در این کتاب به حواشی هفت‌گانه‌ای که در بالا یاد شد، نظر داشته و مطالبی از آنها نقل و
نقد نموده است؛ از اولی، با عبارت «بعض الافاضل»، از دومی، با «بعض الفضلاء المعاصرین»، از سومی، با «بعض الفضلاء»، از چهارمی، با «بعض المحشین» و یا «بعضهم»، از پنجمی، با «بعض المحققین»، از ششمی، با عبارت «بعض الحواشی» و از هفتمی با عبارت «قیل» یاد کرده است.
همچنین مصحح محترم تاکید کرده است: درحالی که شرح
تجرید قوشجی شامل شش مقصد است و مقصد سوم آن در اثبات صانع و صفات اوست که یک دهم کتاب را تشکیل می‌دهد، حاشیه خفری فقط بر یک پنجم همین مقصد سوم می‌باشد. حاشیه آقا جمال خوانساری بر حاشیه خفری فقط بر یک سوم آن و شامل بحث‌های اثبات صانع، صفت قدرت و صفت علم خدای متعال است.
مصحح محترم در مورد حاشیه آقا جمال خوانساری بر حاشیه خفری، شماره نسخه‌های خطی را یادآورشده که هنگام تصحیح و تحقیق این حاشیه در اختیارش بوده و در مورد حاشیه
حاج ملا هادی سبزواری افزوده است که این حاشیه بر اساس
نسخه منحصر و مغلوط آن چاپ شده است و هرجا که مشکل عبارت‌ها، حتی با تصحیح قیاسی هم حل نمی‌شده با گذاردن چند نقطه آن عبارت حذف شده است.
مصحح محترم یادآور شده است که: تعلیقات
ملا علی نوری، از هامش یکی از نسخه‌های خطی حاشیه جمالیه که در اختیار ما است (نسخه شماره ۷۳۴۷، کتابخانه آیت‌الله مرعشی رحمه الله) نقل شد و بعید نیست که این تعلیقات، بخشی از حواشی ایشان بر حاشیه جمالیه (نه همه آن) باشد. همچنین تعلیقات آقا جمال، از هامش چند
نسخه خطی نقل شد و احتمال اینکه این تعلیقات نیز کمی ناقص باشد وجود دارد؛ زیرا همین نسخه‌ها که ما تعلیقات یادشده را از آنها نقل کردیم در مقایسه با هم کم و زیاد دارند.
به دلیل آنکه مخاطبان کتاب حاضر، عبارت از پژوهشگران و متخصصان
کلام اسلامی هستند و مطالب به صورت پیچیده و ناظر به سایر آرا و اندیشه‌ها ( «شرح بر شرح» و «شرح بر شرح بر شرح» و «نقد بر نقد» و «نقد بر نقد بر نقد») نوشته شده، عرضه گزارش محتوا، به ویژه به شکل خلاصه بسیار مشکل است.
پاورقی‌های اثر حاضر، غالبا استنادی است و گاه توضیحی،
کتاب حاضر با اهتمام کنگره بزرگداشت محقق خوانساری منتشر شده و آیت‌الله
رضا استادی نیز آن را تصحیح کرده است.
البته همان طورکه خود مصحح محترم یادآور شده، ایشان در انجام این تصحیح، موفقیت صددرصد را به دست نیاورده است. گفتنی است که چند
سال بعد از انتشار این متن تصحیح شده، سرکار خانم دکتر فیروزه ساعتچیان، فقط بخش تعلیقه خفری بر الهیات شرح
تجرید ملا علی قوشچی از مجموعه حاضر را بار دیگر به صورت علمی تصحیح و همراه با مقدمه‌ای عالمانه منتشر کرده است. شایان ذکر است که نسخه تصحیح شده دکتر ساعتچیان نسبت به بخش تعلیقه خفری در
اثر حاضر، مفصل تر است؛ گویی که ایشان به نسخه کامل دست یافته است.
آقا جمال خوانساری
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
