الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی،
تالیف عبدالله بن شهاب الدین یزدی (متوفی ۹۸۱ ق)، از حواشی عربی بر
کتاب «تهذیب المنطق و الکلام»
تفتازانی است. در این مقاله، متن و حاشیه با هم کتاب شناسی شده است.
کتاب، مشتمل بر دو بخش است: بخش اول، شامل مقدمه، دو مقصد، باب
حجت و هیئت تالیف آن و خاتمه است. بخش دوم نیز شامل حواشی حاشیه کتاب است. شرح کتاب به شیوه رایج «قال- اقول» نگارش شده؛ بدین ترتیب که پس از لفظ «قوله» ابتدا بخشی از عبارت مصنف ذکر و شرح آن در برابرش ارائه شده است.
تفتازانی در این رساله، چکیده مباحث منطقی و کلامی را با حذف زواید و اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار، مجالی فراخ برای تهیه متون گسترده تری بر اساس این
اثر فراهم ساخته است. شرح ملا عبدالله نیز شرحی نسبتا مفصل و از مشهورترین حواشی تهذیب است.
«تهذیب المنطق و الکلام»، تفتازانی رساله‌ای است مشهور از تفتازانی در منطق و کلام به زبان عربی که تفتازانی آن را در ۷۸۹ ق، به پایان رسانده است. این رساله با همه فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده، و بر آن شرح‌ها و حواشی فراوان نوشته شده است. وی تهذیب را برای
پسرش نوشته و ازاین رو از ابتدا، نگارش آن به قصد
تعلیم بوده است. نام کامل این رساله «غایة تهذیب الکلام فی تحریر المنطق و الکلام و تقریب المرام من تقریر عقاید الاسلام» بوده و تفتازانی در آغاز کتاب، آن را راهنمایی برای طالبان
حقیقت و آگاهی معرفی کرده است.
دیگر ویژگی مهم تهذیب همراهی دو موضوع
منطق و
کلام است که باید آن را از پیامدهای توجه متکلمان به
منطق و
فلسفه دانست؛ چراکه در این دوره، برخلاف سنت کلامی متقدم، جایگاه منطق و تا حدودی فلسفه ارسطویی تثبیت شده بود. پیش از تفتازانی، همنشینی علم کلام با مباحث امور عامه فلسفی در متن واحد سابقه داشته است که از آن جمله می‌توان به «المحصل»
فخرالدین رازی، «المقاصد» خود
تفتازانی و «المواقف» قاضی عضدالدین ایجی اشاره کرد. بااین همه، بخش‌های فلسفی این متون هیچ یک به عنوان
اثر مستقل موردنظر نبوده‌اند. بنابراین کار تفتازانی را با توجه به تعلیمی بودن اثر می‌توان شیوه‌ای جدید و گواه این دانست که از دیدگاه او، منطق ابزاری معتبر و کارآمد برای همه کسانی است که قدم در راه یادگیری روش‌های استدلالی و جدلی علم کلام می‌نهند. وجود این دیدگاه در باره نسبت منطق با کلام موجب می‌شده است که در برخی تحریرهای آموزشی دیگر، کلیات این دو رشته را در متن واحدی بگنجانند؛ چنان که دو اثر مجزای «تجرید المنطق» و «
تجرید الکلام» از
خواجه نصیرالدین طوسی (د ۶۷۲ ق) در منظومه‌ای واحد تلخیص شده‌اند.
«تهذیب المنطق»، به لحاظ شیوه تالیف، از آن گونه کتاب‌های منطقی بشمار می‌آید که ساختاری دو بخشی شامل معرف و
حجت یا تصور و
تصدیق دارند. این روش تدوین را نخست
ابن سینا در بخش منطق کتاب «الاشارات و التنبیهات» به کار گرفته است. پس از آن و پیش از تفتازانی، آثار دیگری چون «مطالع» ارموی و «الشمسیه» نجم الدین کاتبی نیز با همین سیاق تالیف شده‌اند و تاثیر آنها را بر «تهذیب المنطق» در ترتیب و محتوای مطالب می‌توان مشاهده کرد. تفتازانی از آنجا که نظام دو بخشی را برای تدوین کتابش انتخاب کرده است، مقدمه را با تقسیم
علم به
حصولی و
حضوری می‌آغازد و سپس از مفهوم تصور و
تصدیق برای توضیح چیستی
علم منطق استفاده می‌کند و آنگاه مباحث منطقی تهذیب را در دو مقصد کلی تصورات و
تصدیقات، در ۱۱ فصل، سامان می‌دهد که با مبحث الفاظ آغاز می‌شود و به روش آثار مشابه با فصل جداگانه‌ای در
صناعات خمس پایان می‌یابد. وی خاتمه‌ای نیز مشتمل بر
رئوس ثمانیه بر کتاب افزوده است که در این بخش از اجزای علوم و مبادی آنها یاد می‌کند و مقدمات روش شناختی عام را برای دانش‌های مختلف توضیح می‌دهد.
برخی از حاشیه‌ها و شرح‌های «تهذیب المنطق» به حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آنها با چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است.
حاشیه ملا عبدالله یزدی از دیرباز، به ویژه در حوزه‌های علمی
ایران و
شبه قاره هند از متون درسی مهم بشمار می‌رفته است. بر این اثر نیز، حاشیه‌های فراوانی نوشته‌اند که از آن میان می‌توان حاشیه‌های عبدالرزاق
لاهیجی، میرزا محمدعلی قراچه
داغی، ملا نظرعلی گیلانی و میرزا علیرضا تجلی را نام برد. حاشیه ملا عبدالله بارها همراه برخی از حواشی آن به چاپ رسیده است.
۱.
کتاب با مقدمه ناشر و ترجمه مختصری از تفتازانی و ملا عبدالله یزدی آغاز شده است.
۲. این کتاب با نسخه‌های قدیمی متعددی مقابله و تصحیح شده و به اختلاف نسخ اشاره شده است.
۳. برخی کلمات که ممکن است بر مبتدی دشوار باشد توضیح داده شده و مطالبی با عنوان توضیح در داخل پرانتز آمده است.
۴. از آنجا که برخی از تعلیقات حاشیه ملا عبدالله یزدی به
زبان فارسی بوده و بعضی در حل معضلات کتاب دخیل بوده، لذا پس از ترجمه در بخش تعلیقات کتاب آمده است.
۵. در ذیل هر تعلیقه، نام صاحب آن با اشاره به عنوان تعلیقه در داخل پرانتز ذکر شده، مگر اینکه تعلیقات از خود شارح باشد.
۶. تعلیقات خود کتاب «التهذیب» در پاورقی اثر آمده، اما تعلیقات
علما بر حاشیه (شرح) در آخر کتاب آمده است.
فهرست موضوعات و حواشی کتاب، در پایان آن ذکر شده است.
عبدالله بن شهاب الدین یزدی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
