الجامع‌الکبیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجامع الکبیر یکی از جوامع حدیثی
اهل سنّت ، به
عربی ، اثر
جلال الدین عبدالرحمان سیوطی ،
عالم شافعی قرن نهم و دهم بود.
سیوطی که در اواخر دوران شکوفایی علمی در
مصر (از زمان سقوط خلافت عباسی تا اوایل قرن دهم)
می زیست، تصمیم گرفت همه
احادیث نبوی را در یک کتاب گرد آورد تا دستیابی به آن برای مراجعه کنندگان آسان باشد.
الجامع الکبیر شامل دو بخش است: احادیث قولی و احادیث فعلی.
در بخش نخست، سخنان
پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم بر اساس آغاز حدیث به ترتیب
حروف ابجد تنظیم شده است.
بنابراین، با دانستن نخستین حرف
حدیث ، متن کامل آن را می‌توان یافت.
همچنین پس از متن حدیث، مأخذ آن به گونه رمزی آورده شده است، مانند رمز «خ» برای کتاب الجامع الصحیح
بخاری ، «م» برای
الجامع الصحیح مسلم، «د» برای
السنن ابوداود و «ت» برای
السنن ترمذی .
همچنین راوی یا راویان حدیث (گاهی بیش از ده راوی) از میان صحابیان ذکر شده است.
سیوطی در مقدمه
، معیارهایی کلی برای شناختِ احادیث صحیح و حَسَن و ضعیف به دست داده و در ذیل برخی احادیث، به ضعیف بودن آن‌ها اشاره کرده است.
این ویژگی‌ها بخش نخست الجامع الکبیر را به شکل فرهنگنامه‌ای حدیثی در آورده است.
بخش دوم کتاب (احادیث فعلی) مشتمل است بر احادیث مسند
صحابه درباره فعل پیامبر اکرم یا تقریر او و مانند این‌ها.
این بخش بر پایه
مسانید صحابه تنظیم شده است.
در ابتدا مسانید عَشَرَة مبشَّره (ده نفری که، به عقیده
اهل سنّت ،
پیامبر اکرم به آنان مژده
بهشت داد، یعنی
ابوبکر ،
عمر ،
عثمان ،
علی علیه‌السلام،
سعد بن ابی وقاص ،
سعید بن زید ،
طلحة بن عبیداللّه ،
زبیر بن عوام ،
عبدالرحمان بن عوف و
ابوعُبَیدَة بن جراح آمده، سپس مسانید صحابیانِ دیگر به ترتیب حروف نام و کنیه (در مورد کسانی که به کنیه شهرت داشته اند) و پس از آن مسانیدی که نام صحابی در آن نامعلوم است، آورده شده است.
مُسندهای
زنان صحابی و نیز مراسیل شماری از
تابعین ، مانند
حسن بصری و
سعید بن مُسَیِّب ، از دیگر بخش‌های این کتاب است.
در هر یک از این مسندها، هر چه یک صحابی از افعال پیامبر گزارش داده است و نیز گفتار خود صحابیان یا گفتار و کردار منسوب به آنان یافته می‌شود.
سیوطی، به گفته خود،
برای گردآوری احادیث الجامع الکبیر کتاب‌های بسیاری خواند.
عالمان حدیث از این کتاب استقبال کردند و آن را اثری جامع و مفید دانستند.
حتی گفته شده است که اگر حدیثی در این کتاب یافته نشود، باید در اصل آن تردید کرد.
در عین حال، با این‌که انگیزه مؤلف از تألیف این کتاب، گردآوری همه
احادیث نبوی بوده، بسیاری از احادیث موجود در منابعِ اصیلِ حدیثی، در آن نیامده است.
برخی مؤلفان علت این امر را وفات سیوطی پیش از اتمام تألیف کتاب دانسته اند.
به نوشته مُناوی (متوفی ۱۰۳۱)
سیوطی حدود یک سوم یا بیش از یک سوم احادیثی را که در دسترس عالمان مصری بوده، در کتاب نیاورده
و از این رو، مُناوی در مجموعه‌ای با نام الجامع الازهر فی (مِنْ) حدیث النبی الانور این احادیث را گرد آورده که در واقع تکمله‌ای بر کتاب سیوطی است.
احمد عبدالجواد در الدُّرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جَمْع الجوامع فی الحدیث النبوی خطاهای موجود در کتاب مناوی، به ویژه اغلاط چاپی آن، را اصلاح کرده است.
اِشکال دیگر الجامع الکبیر را وجود احادیث ضعیف و جعلی (موضوع) در آن دانسته اند.
به نظر اَلَبانی،
این نکته دلیل بر تبحر نداشتن سیوطی در علم حدیث نیست، زیرا وی مانند محدّثان دیگر ابتدا به جمع آوری احادیث پرداخته ولی ظاهراً فرصت تأمل درباره آن‌ها را نیافته است.
سیوطی در ۹۰۷، کتاب
الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر را تألیف کرد
که در واقع تلخیص بخش احادیث قولیِ الجامع الکبیر است.
وی در مقدمه
گفته که به ذکر احادیث کوتاه اکتفا کرده و از نقل کردن احادیث دروغین یا جعلی پرهیز نموده است.
در الجامع الصغیر ۰۳۱، ۱۰ حدیث آمده
و در آن، به حدود چهل کتاب اصیل حدیثی ارجاع شده است.
نسخه‌های خطی متعددی از الجامع الصغیر وجود دارد.
الجامع الصغیر بارها چاپ شده و با اقتباس از آن، مجموعه‌ای حدیثی به فرانسه ترجمه و در ۱۸۵۱ در مارسی انتشار یافته است.
سیوطی سپس ذیلی بر الجامع الصغیر به نام الزیادة علی الجامع الصغیر (زیادة الجامع) نوشت که ترتیب و رمزهای آن مشابه الجامع الصغیر است و حدود ۵۰۰، ۴ حدیث دارد.
یوسف نَبْهانی (متوفی ۱۳۵۰) این دو اثر را با هم با نام الفتح الکبیر گردآوری و تنظیم نموده که بارها در مصر و لبنان چاپ شده است.
دو کتاب الجامع الکبیر و الجامع الصغیر را «الجامِعَیْن» و این دو را همراه با زیادة الجامع، «
جوامع ثلاثه » نامیده اند.
هر چند سیوطی الجامع الصغیر را تلخیص گونه‌ای از الجامع الکبیر شمرده، به نوشته
متقی هندی احادیث بسیاری از الجامع الصغیر و زیادة الجامع در الجامع الکبیر وجود ندارد.
به رغم تصریح سیوطی در مقدمة الجامع الصغیر
، وجودِ احادیث جعلی و ضعیف را در آن آشکار دانسته اند.
از جمله انتقادهایی که از سیوطی شده، آن است که آرای وی درباره احادیث جعلی، در کتاب‌های او (الجامع الصغیر، ذیل الاحادیث الموضوعة، اللآلی المصنوعة) ناهمگون یا حتی متناقض است.
بر این اساس، برخی محققان به بازنگری اعتبار
احادیث الجامع الصغیر پرداخته اند، از جمله مناوی در
فیض القدیر ــ که شرح مفصّلِ الجامع الصغیر به شمار می‌رود ــ به توضیح احادیث کتاب پرداخته و در پاره‌ای موارد،
در باره صحت و ضعف آن‌ها با
سیوطی مخالفت کرده است.
این کتاب را مناوی خود با نام التیسیر بشرح الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر تلخیص کرده که در قاهره و ریاض چاپ شده است.
همچنین محمدناصرالدین اَلَبانی دو کتاب صحیح الجامع الصغیر و زیادته و ضعیف الجامع الصغیر و زیادته، را درباره احادیث صحیح و ضعیف الفتح الکبیر نگاشته که بارها به چاپ رسیده است.
برخی مؤلفان معاصر، ضعیف الجامع الصغیر و زیادته را نقد کرده اند.
احمد بن محمد بن صدیق غُماری ، احادیث موضوعة الجامع الصغیر را در المُغیر علی الاحادیث الموضوعة فی الجامع الصغیر گرد آورده است.همچنین باید به دو
کتاب الکنز الثَمین فی احادیث النبی الامین درباره
احادیث صحیح الجامع الصغیر و باب التیسیر فی رد اعتبار الجامع الصغیر اثر
عبداللّه بن محمد بن صدیق
غماری اشاره کرد.
دیگر شروح و حواشی مهم الجامع الصغیر عبارت‌اند از: شرح شمس الدین محمد عَلْقَمی شافعی (شاگرد سیوطی، متوفی ۹۲۹) با نام
الکوکب المنیر : الاستدراک النضیر علی الجامع الصغیر اثر احمدبن محمد مَتْبولی (متوفی ۱۰۰۳)،
السراج المنیر : شرح الجامع الصغیر فی حدیث البشیرالنذیر اثر
علی بن احمد عزیزی (متوفی ۱۰۷۰)، و حاشیة الحَفْنی علی الجامع الصغیر من حدیث البشیرالنذیر نوشته محمدبن سالم حفنی/ حَفْناوی (متوفی ۱۱۸۱).
همچنین درباره رموز الجامع الصغیر دو اثر ضوءالقَبَس المنیر لرموز رجال الجامع الصغیر نوشته
احمد مکی حسینی حَمَوی (متوفی بعد از ۱۰۵۶) و ثلاث اراجیز فی رموز الجامع الصغیر شایان توجه است که هر دو به کوشش محمدباقر علوان در مجله معهد المخطوطات العربیة (به ترتیب در ۱۳۹۵ و ۱۳۷۷) چاپ شده است.
ابوالحسن علی مَنوفی (متوفی ۹۳۹) کتاب الوَسائل السَنِیَّة مِن المَقاصِدِ السَخاوِیَّة و الجامع و الزیادة الاَسْیُوطِیَّة را به سبک الجامع الصغیر و با گزینش برخی احادیث آن و
زیادة الجامع و کتب دیگر نگاشته است.
چون دستیابی به احادیث الجامع الکبیر برای کسی که ابتدای حدیث را نداند یا در مورد
مسانید ، نام راوی را فراموش کرده باشد، دشوار است،
علی بن حسام الدین متقی هندی (متوفی ۹۷۵) ابتدا الجامع الصغیر و زیادة الجامع را با باب بندی جدید و سهل الوصول تر با نام منهج العمّال فی سنن الاقوال بازنگاری و تنظیم کرد، سپس بقیة احادیث بخش نخست الجامع الکبیر (احادیث قولی) را با همان باب بندی در مجموعه‌ای با نام الاکمال لمنهج العمال گرد آورد و در مرحله بعد، ابواب این دو مجموعه را به هم افزود و آن را غایة العمّال فی سنن الاقوال نامید.
احادیث بخش دوم الجامع الکبیر (احادیث فعلی) را نیز بر طبق این باب بندی جدید با نام
مستدرک الاقوال تنظیم نمود و در نهایت، همه این کتاب‌ها را در مجموعه‌ای بالغ بر ۰۰۰، ۴۶
حدیث ، با عنوان کنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال گرد آورد.
این کتاب بارها به چاپ رسیده است.
متقی هندی خود
کنزالعمال را با نام منتخب کنزالعمال تلخیص کرد که در حدود ۰۰۰، ۳۲ حدیث دارد.
این کتاب، با المسند احمدبن حنبل در مصر چاپ شده و با توجه به حذف احادیث تکراری و تلفیق احادیث قولی و فعلی، بسیار مورد اقبال قرار گرفته است.
همچنین مجموعه‌ای شامل جوامع سه گانه سیوطی همراه با الجامع الازهر مناوی به کوشش احمد عبدالجواد و عباس احمد صَقَر، با باب بندی دیگری تنظیم و در
دمشق ، و در ۱۴۱۴ در
بیروت ، چاپ شده است.
در این مجموعه، ترتیب ابجدیِ احادیث در بخش نخست الجامع الکبیر به ترتیب الفبایی تغییر داده شده و در بخش دوم، مسانید به این ترتیب آمده است: مسانید عشرة مبشَّره، آباء (کسانی که به کنیه شهرت دارند)، همسران پیامبر اکرم، مسانید زنان دیگر، مسانید اصحابی که نامشان با ال آغاز می‌شود، مسانید سایر
صحابه و
مراسیل تابعین .
نسخ خطی متعددی از الجامع الکبیر موجود است.
علاوه بر چاپ‌های مذکور، مجموعه‌ای شامل جوامع سه گانه
سیوطی با تلفیق و تنظیم جدید به کوشش
خالد عبدالفتاح شِبِل در ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰ در بیروت چاپ شده و برخی از
مسانید آن در حیدرآباد
هند منتشر گردیده است از جمله مسند
علی بن ابی طالب علیه‌السلام، مسند
فاطمة الزهراء علیهاسلام، مسند
ابوبکر و مسند
عثمان بن عفان به کوشش عزیز بیگ می‌باشد.
(۱) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
(۲) محمد ناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة، ریاض ۱۴۲۲.
(۳) حاجی خلیفه.
(۴) عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، قاهره (۱۹۹۳).
(۵) احمد حسینی اشکوری، دلیل المخطوطات، ج ۱، قم ۱۳۹۷.
(۶) دلیل الکتاب المصری: ۱۹۸۳، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۸۳.
(۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
(۹) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۱۰) کاظم طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش.
(۱۱) محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۱۲)
عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.
(۱۳) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
(۱۴) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۵) علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۱۶) محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، بغداد ۱۴۰۳ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۸۲ـ۱۹۹۰.
(۱۷) یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۸) مرکزالخدمات و الابحاث الثقافیة، المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۱۹) محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲۰) محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر، (بیروت) ۱۳۹۱/۱۹۷۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع الکبیر»، شماره۴۳۷۵.
