الجاء (اجبار)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اجبار کردن
انسان تا سرحد سلب
اختیار از او را الجاء می گویند.
الجا، مصدر باب افعال از ریشه «لجأ» به معنای اجبار
و اضطرار است
و گاهی به معنای تکیه گاه گرفتن
و پناه بردن نیز آمده است.
واژه «الجاء» در
قرآن به کار نرفته است، تنها از مشتقات آن کلمه «مَلْجأ» به معنای «پناهگاه» سه بار در قرآن آمده است.
.
واژه «الجاء» در
روایات در موارد متعددی به معنای «اجبار» به کار رفته است؛ چنان که در حدیثی از
پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) درباره
قدریه آمده است: «هر امتی مجوسی دارد
و مجوس این امت،
قدریه است. اگر
مریض شدند
عیادت نکنید
و اگر مردند در
تشییع آنها حاضر نشوید»
و...، تا این که فرمود: «وان لقیتموهم فی طریق فالجُوؤهم إلی ضیقه؛ اگر در راهی به آنان برخوردید به تنگنای راه مجبورشان کنید»
در نامه بیست
و نهم
نهج البلاغه نیز کلمه «الجاء» به معنای «اجبار کردن» آمده است.
امام علی (علیه السلام) خطاب به اهل
بصره فرمود:«لئن ألجأتمونی إلی المسیر إلیکم لأقعَنَّ بکُم وقْعةً لا یَکونُ یومُ الجملُ إلیها إلاّ کلعقة لاعِق؛ اگر مرا مجبور به حرکت سازید حمله ای به شمار بیاورم که
جنگ جمل در برابر آن بسیار کوچک باشد. گفتنی است الجا در این گونه
روایات به معنای مجبور بودن در کاربرد عرفی آن است، نه در کاربرد فلسفی
و کلامی آن.
این واژه در منابع کلامی، ذیل مباحث گوناگونی به معنای «اجبار کردن
و سلب اختیار از انسان» به کار رفته است؛ از جمله آن مباحث بحث
جبر و تفویض و نحوه تعلق
اراده خداوند بر افعال انسان است؛ چنان که
شیخ مفید در این باره می گوید: «گاهی کارهایی که از انسان با قدرتش اما از روی
اکراه،
ترس و الجا صادر می شود به «جبر» تعبیر می شود
و اصل در مجبور بودن، عدم
قدرت بر امتناع از انجام کار است
و همچنین در بحث
قضا و قدر و این که آیا این
قبیل اسباب موجب سلب اختیار از انسان است؟ بیان شده که
قضا و قدر منتهی به الجا
و جبر در
اطاعت ها و معصیت ها نمی شود.
ابوالصلاح حلبی نیز بعد از این که کارهای انسان را به دو قسم الجائی
و اختیاری تقسیم کرده می گوید: «آنچه به الجای خداوند صورت می گیرد ناچار به اراده خدا صورت گرفته
و در حکم فعل اوست» آن گاه در ادامه می گوید: «فلا یجوز الجاؤه إلی قبیح؛ جایز نیست که خداوند انسان را بر کارهای زشت مجبور کند».
همچنین
متکلمان مشیت به کار رفته در آیه لَوْ شَاءَ اللّهُ لَهَدیکُمْ أَجْمَعینَ.
و ولو شِئْنا لآتینا کُل نفس هداها
و مانند این
آیات را به مشیت الجائی
و اجباری تفسیر کرده اند.
مورد دیگری که واژه «الجاء» در آن به کار رفته بحث
قاعده لطف است؛ چنان که متکلمان در تعریف «
لطف» گفته اند: «لطف آن است که
مکلف را به انجام دادن اطاعت
و ترک معصیت نزدیک کرده
و به حدّ الجا نرساند.
در بحث از حسن تکلیف
و شرایط آن نیز واژه «الجاء» به کار رفته است؛ چنان که ابوالصلاح حلبی تقویت داعی
و صارف را بدون آن که موجب «الجا» بشود از شرایط حسن تکلیف شمرده است.
سید مرتضی و علامه حلی نیز بیان کرده اند که بایست بین تکلیف
و اعطای
ثواب بر آن فاصله باشد، چرا که در غیر این صورت «الجا» به طاعات لازم می آید
و الجا موجب از بین رفتن استحقاق
مدح و ثواب می شود.
واژه «الجا» در ذیل بحث «
عصمت» نیز به کار رفته است؛ در تعریف عصمت گفته شده است: «عصمت امری است که خداوند در بنده اش انجام می دهد
و می داند که بنده اش با داشتن آن اقدام بر معصیت نمی کند، به شرطی که آن امر منتهی به حدّ «الجا» نگردد.
حاصل آنکه: الجا به معنای
فلسفی و کلامی آن که در قلمرو کارهای ارادی
انسان با کارهایی که انسان در مورد آنها مسئول شناخته می شود؛ مردود است
و در
کلام اسلامی، جز
جبرگرایان، کسی آن را نپذیرفته است.موضوع نادرستی
مذهب جبر در افعال ارادی، در مبحث جبر
و اختیار، بیان شده است.
سایت آیت الله سبحانی
