التلویحات‌اللوحیة والعرشیة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التلویحات اللوحیّة و العرشیّة، از کتابهای فلسفی و مهم شهاب الدین ابوالفتوح
یحیی بن حبش سهروردی ، به
عربی می‌باشد.
سهروردی،
به نوشته خودش، در این
کتاب اندیشه‌های
مشائیان و چکیده اصول و قواعد
فلسفه ارسطو را تبیین و
تنقیح کرده است. به
عقیده سهروردی،
هرکس که در
علوم بحثی مهارت پیدا نکند، نمی تواند
حکمة الاشراق را بخواند، پس شایسته است که قبل از ورود به حکمة الاشراق کتاب تلویحات را مطالعه کند. همچنین وی
کتاب دیگر خود،
المقاومات ، را لواحقی بر تلویحات دانسته که نشان دهنده اهمیت تلویحات است.
با وجود تصریح سهروردی و با این‌که برخی محققان
تلویحات را اثری در اصول و قواعد فلسفه مشائیان دانسته‌اند، آرایی در آن مطرح شده که از مختصات
حکمت اشراقی سهروردی است؛ از جمله، نبودن
برهان بر حصر
مقولات در دَه مقوله
و تقدم
علم حضوری بر
علم حصولی و اصالت آن در شناخت.
تلویحات مشتمل بر سه بخش است:
علم اول (
منطق )،
علم ثانی (طبیعی)، و
علم ثالث (
الاهیات ). بخش
منطق دارای شش مَرصد و سی وهشت تلویح و سه مطلع و دو فصل و سه ضابط است. ظاهراً بخشِ
منطق مطابق تبویب و عنوان بندی معمول کتابهای منطقی نیست.
یکی از
منابع سهروردی در
تألیف این بخش، البصائرالنّصیریّـة زین الدین عمربن سَهلان ساوی بوده، زیرا تعریف و توصیف برخی اصطلاحات منطقی و عناوین و محتوای بعضی مباحث این بخش، شبیه بصائرالنّصیریّة است.
بخش
منطق تلویحات با بخش
منطق حکمة الاشراق تفاوتهایی دارد؛ مثلاً، در
منطق التلویحات
منطق «
علم» دانسته شده، اما در حکمة الاشراق
از
منطق با عنوان «آلت» یاد شده است.
در
منطق التلویحات
از دلالت مطابقه و تضمن و التزام نام برده شده، اما در
منطق حکمة الاشراق
آن سه دلالت بترتیب دلالت قصد و حیطه و تطفّل نامیده شده است.
بخش طبیعیات تلویحات مشتمل بر چهار مرصد و شش مورد و بیست ودو تلویح است که هریک از مرصدهای چهارگانه به یکی از مسائل مهم طبیعیات اختصاص دارد، بدین قرار: مرصد اول درباره حقیقت
جسم و احوال و خواص آن، جهت، مکان، حرکت، زمان و احوال و لوازم آنها؛ مرصد دوم درباره اجسام بسیط و اقسام آنها و طبقات گوناگون عناصر؛ مرصد سوم درباره
مزاج ، ترکیب، آثار عُلوی و
معادن ؛ مرصد چهارم، که مهمترین قسمت طبیعیات است، در باره
نفوس نباتی و حیوانی و انسانی، و قوا و حالات آنها. سهروردی در ادامه بحث
نفس انسانی کوشیده است که
تجرد نفس را اثبات کند. بخش سوم، حاوی یک مقدمه، چهار مورد، یک مرصاد و چهارده تلویح است. این بخش با تقسیم
حکمت به
نظری و
عملی آغاز شده و در مراحل بعدی بیشتر به صورت پرسش و پاسخهای فلسفی است.
در خلال این پرسش و پاسخها، مسائل گوناگون فلسفی مطرح شده و گاه اقوال
ابن سینا نقل و بررسی گردیده است.
سهروردی در این بخش آنچه را که بعدها در کتابهای فلسفی با عنوان «الاهیات بالمعنی الاخص» معروف شد، در قالب برخی موضوعات و مباحث مربوط به
واجب الوجود مطرح کرده که نمونه آن بحث
قاعده الواحد است.
احتمالاً مهمترین اصل شناخت شناسی حکمت اشراقی در این بخش تلویحات آمده است.
به نظر سهروردی،
ادراک نفس از شی ء یا ادراک مدرِک از مُدرَک به علت اتحاد نفس با
عقل فعال نیست؛ زیرا دو شی ء به یک شی ء تبدیل نمی‌گردد، مگر به صورت آمیختگی و اتصال یا ترکیب مجموعی که اینها صرفاً از خواص اجسامند.
بنابراین، مسئله اکتساب مبانی
علم از طریق اتحاد، با اشکالات منطقی و طبیعی و مابعدالطبیعی مواجه است. اما راه حل مشکل شناخت را سهروردی در این بخش به
اختصار بیان کرده که عبارت است از شناخت مدرِک از مدرَک به علتِ پیدایی اضافه (نسبت) اشراقی در هنگام تلاقی موضوع مدرِک با مدرَک، و این به‌طور کلی مبیّن
علم حضوری است که اشکال وارد بر نظریه مشائی اتحاد نفس با عقل فعال را بر طرف می‌کند.
گفتنی است که سهروردی در جایی از این بخش
طرح مقولات را از شخصی
فیثاغوری به نام اَرخوطَس دانسته است نه از
ارسطو .
از تلویحات در منابع قدیم
و نیز در آثار متأخران
به عنوان اثری مهم از سهروردی یاد شده است.
بر تلویحات سه شرح نوشته شده است: التنقیحات
فی شرح التلویحات از شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری
التنقیحات
فی شرح التلویحات نوشته
سعد بن منصور بن کَمّونه ، که آن را حسین ضیائی و احمد الوشاح در ۱۳۸۱ ش/ ۲۰۰۲ در کالیفرنیا چاپ کرده‌اند.
حل المشکلات من کتاب التلویحات از
علامه حلّی .
بخشهای سه گانه تلویحات به‌طور جداگانه تصحیح و
چاپ شده‌اند. بخش
منطق را علی اکبر فیاض با عنوان
منطق التلویحات در ۱۳۳۴ ش بخش طبیعیات را سیدحسین سیدموسوی با عنوان بخش طبیعیات از کتاب تلویحات در ۱۳۸۰ ش و بخش الاهیات را نیز
هانری کوربن در جلد اول مجموعه مصنفات
شیخ اشراق در ۱۳۵۵ ش در
تهران تصحیح و چاپ کردند.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء
فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/ ۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
(۳) ابن خلّکان.
(۴) ابن سهلان ساوی، البصائر النّصیریّة
فی علم المنطق، بهامشه تعلیقات و شروح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
(۵) زرکلی.
(۶) یحیی بن حبش سهروردی، بخش طبیعیات از کتاب تلویحات، چاپ حسین سیدموسوی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۷) یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۸) یحیی بن حبش سهروردی،
منطق التلویحات، چاپ علی اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ ش.
(۹) محمدبن محمود شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، چاپ حسین ضیائی تربتی، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۰) محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح
فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶.
(۱۱) حسین نصر، «شهاب الدین سهروردی مقتول»، ترجمة رضا ناظمی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمدشریف، ج ۱، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲ ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التلویحات‌اللوحیة والعرشیة»، شماره۳۸۵۱.
