التعلیقة علی مکاسب الشیخ الانصاری (للمیرزا حبیب الله)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب مجموعۀ با ارزشی از حواشی بر مکاسب
شیخ اعظم انصاری «قده» (م ۱۲۸۱ ق) است که توسط
میرزا حبیب الله رشتی در اواخر زندگانی شیخ اعظم انصاری در زمانی که به بحث و تدریس آن اشتغال داشته است نوشته شده است و بعدها توسط شاگردانش بتدریج گردآوری و آماده شده است.
اگر چه مؤلف دارای کتاب‌های معتبری در مباحث
اجاره،
بیع،
غصب، و
رهن در شرح بر
شرایع الاسلام می‌باشد اما این کتاب نیز از آن نظر که با توجه به نظریات شیخ اعظم تالیف شده دارای جایگاه خاصی است.
حواشی مذکور در کتاب بسیار مختصر و بدون بررسی تفصیلی مباحث نوشته شده و در موارد نادری نیز به منابع و مآخذ مراجعه شده است. شاید مختصرترین حاشیه بر مکاسب شیخ اعظم همین حاشیه باشد.
از آنجایی که این حواشی در هنگام تدریس آن توسط مؤلف نوشته شده است اکثر این حواشی به تقریر و توضیح عبارات مکاسب اختصاص دارد و در مواردی نیز نقد و بررسی نظریات شیخ اعظم در آن دیده می‌شود.
در متن کتاب موجود نامی از فردی که این حواشی را جمع آوری کرده است موجود نیست اما در کتب تراجم مثل الذریعة و مستدرکات
اعیان الشیعة دو نفر را به عنوان مقرر بحث‌های میرزا حبیب الله و دارای کتاب حاشیه بر مکاسب ذکر نموده‌اند.
نفر اول سید محمد باقر بن مرتضی درچه‌ای اصفهانی (م ۱۳۴۲ ق) است. صاحب الذریعة در کتاب نقباء البشر جلد ۱ صفحۀ ۲۲۴ و در الذریعة جلد ۴ صفحۀ ۳۷۲ و جلد ۶ صفحۀ ۱۵۴ می‌نویسد:
هاجر الی العتبات مع آیة الله النائینی و قرا فی النجف علی العلامة المیرزا حبیب الله الرشتی و کتب حاشیة المکاسب و الرسائل من تقریراته.
فرد دیگر سید محمد باقر بن علی (صاحب حاشیه بر قوانین) قزوینی (م ۱۳۲۸ ق) می‌باشد.
در مستدرکات اعیان الشیعة جلد ۳ صفحات ۲۱۶ و ۲۱۷ در ذکر نام تالیفات وی می‌نویسد: حاشیة المکاسب و هو تقریرات درس استاذه المیرزا حبیب الله الرشتی.
در هر حال این کتاب را هر کدام از این دو گردآوری کرده باشند آن چنان که در خاتمۀ کتاب آمده است در ابتدا گروهی از شاگردان مؤلف این کتاب را جمع آوری نموده و سپس یکی از دو فرد مذکور آن را تصحیح و تحقیق نموده است.
در پایان این کتاب آمده است:
کان اصل الحواشی غیر مدون فدونها جماعة من الاصحاب من جامع لجمیعها و حافظ لجلها لکنها اورکهم الطبیعة الثانویة فحرفوا حروفا منها لا عن قصد الی ذلک حتی وفقنی الله تعالی للعرض علی اصل خطه الشریف فجمعتها کما هی من دون زیادة و نقیصة و اسقط منها ما اسقطه شیخنا المعظم و زدت علیها ما زادها
دام افضاله خصوصا فی المتاخرین من الازمنة حینا بعد حین.
با توجه به این که کتاب مکاسب محرمه در اواخر عمر شریف شیخ اعظم «قده» (م ۱۲۸۱ ق) نوشته شده است و از طرفی میرزا حبیب الله رشتی پس از نام شیخ اعظم عبارت «
دام ظله» را ذکر نموده است (صفحات ۵۰۹، ۵۱۰، ۵۱۳).
بنابراین این کتاب حدود سال‌های ۱۲۷۵ ق تا ۱۲۸۱ ق نوشته شده و زمان جمع آوری آن نیز به احتمال زیاد قبل از ۱۳۰۰ قمری بوده است.
همان طور که در کتاب «مقدمه‌ای بر
فقه شیعه » صفحۀ ۳۴۵ اشاره شده است این کتاب در سال ۱۳۱۷ ق در
تهران چاپ شده است و تجدید چاپ کتاب موجود توسط انتشارات مجمع الذخائر الاسلامیة در قم انجام گرفته است.
همان طور که در پایان کتاب آمده است در چاپ اول این کتاب از نسخه‌ای که به خط شریف مؤلف بوده است نسخه برداری شده است و نویسندۀ آن مصطفی بن محمد رازی بوده است.
محقق و مصحح کتاب موجود نیز ملا محمد صادق مازندرانی نوری «
دام علاه» بوده است.
هر سه قسمت مکاسب محرمه،
بیع،
خیارات به صورت مختصر شرح داده شده است.
قسمت اول از صفحۀ ۵۰۵ تا ۵۱۲ حاشیه بر مکاسب محرمه است.
قسمت دوم از صفحۀ ۵۱۳ تا ۵۱۸ کتاب البیع.
قسمت سوم از صفحۀ ۵۱۸ تا پایان چهارمین مساله از مبحث نقد و نسیئه از کتاب خیارات می‌باشد.
در قسمت
مکاسب محرمه مباحث تشبیب مرئۀ محرمه، صور ذوات ارواح، حرمت تصویر تنجیم، حفظ کتب ضاله،
رشوه،
هدیه،
غش،
غناء،
غیبت،
مراهنه و کذب مورد بحث قرار گرفته است.
در قسمت کتاب بیع مباحث تعریف بیع، عقد،
قاعده علی الید و
بیع وقف آورده شده است.
در قسمت خیارات نیز در مورد اقسام
خیار (حیوان، عیب) تا چهارمین مساله از مبحث
نقد و نسیئه مطرح شده است.
مهم‌ترین ویژگی کتاب اختصار مطالب مطرح شده در آن می‌باشد، مؤلف بندرت به مآخذ مراجعه نموده و فقط نام
علامه حلی،
محقق خوانساری صاحب حاشیه بر حاشیۀ عضدی،
شهید ثانی صاحب مسالک می‌باشد.
تنوع در عناوین و احترام خاصی که گردآورندۀ مطالب نسبت به مؤلف ابراز نموده است از دیگر ویژگی‌های مهم این کتاب است، به عنوان نمونه از مؤلف با عناوینی مثل سناد الافاضل، شیخ المشایخ، العارف بمعانی کلامه، سناد الاعلام، الفقیه الممارس، عماد الفقهاء، المحشی البارع، استاد الاساتید، العارف بمجامع کلامه، المدقق الاستاد، الوحید السناد یاد نموده است.
از طرف دیگر به دلیل علاقه‌ای که گردآورنده به میرزا حبیب الله رشتی داشته است با احترام خاصی ادعیۀ متفاوتی را نظیر طول الله عمره،
دام ظله، سلمه الله، اطال الله بقائه، مد
ظله،
دام بقائه،
دام افضاله،
دام مجده،
دام علاه، اطال الله عزه پس از نام وی ذکر نموده است.
نرم افزار مجموعه جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
