التعریف بما أنست الهجره (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التعریف بما انست الهجره کتابی در
تاریخ محلی
مدینه و از منابع مهم تاریخ مدینه در
قرن هشتم ق.؛ نوشته
محمد بن احمد مطری است که افزون بر گزارش فضایل و آثار و مکان‌های این
شهر مقدس، وصفی دقیق از تغییرات و نوسازی‌های آن‌ها به دست داده است.
محمد بن
احمد بن خلف مطری، ملقب به جمال الدین و جمال مطری، به سال ۶۷۶ق. و به گزارش دیگر ۶۷۱ یا ۶۷۳ق. در مدینه زاده شد. پدرش از شهر مطریه
مصر به مدینه
مهاجرت کرد و در مدینه به مطری مشهور بود. جمال الدین از دانشمندان
شافعی مدینه به شمار می‌رفت و نیابت منصب
قضا و
امامت نماز جماعت را بر عهده داشت.
محمد مطری آموختن دانش را در مدینه آغاز نمود و چند بار نیز به مصر
سفر کرد و از برخی دانشمندان آن سرزمین
حدیث شنید. عبدالصمد بن عساکر (م. ۶۸۶ق.) ، عبدالمؤمن بن خلف دمیاطی (م. ۷۰۵ق.) ، التاج علی بن
احمد عراقی (م. ۷۰۴ق.) ، عبدالسلام بن
محمد بن مزروع بن
احمد (م. ۶۹۹ق.) ، و
احمد بن اسحق ابرقوهی (م. ۷۰۱ق.) از
مشایخ مطری بودند.
از جمله شاگردان مطری، باید از ابوعبدالله بن مرزوق و نیز فرزندش عفیف الدین مطری نام برد که بعدها از تاریخ نگاران مهم مدینه شد.
مطری از مؤذنان
مسجد نبوی بود و به صدای خوش
شهرت داشت و پس از
پدرش ریاست مؤذنان مسجد نبوی را بر عهده گرفت. هنگامی که به
سال ۷۲۶ق.
ابن بطوطه به مدینه سفر کرد، ریاست مؤذنان حرم با او بود. عبدالله بن فرحون، دانشور معاصر
محمد مطری، در کتاب خود به نیکی از او یاد کرده است.
مطری به سال ۷۴۱ق. در مدینه درگذشت و در قبرستان
بقیع به خاک سپرده شد.
نام کتاب که به سال ۷۴۰ق. نگاشته شده است
، در برخی نسخه‌های خطی و چاپی کهن «التعریف بما آنست الهجره» ضبط شده است؛ اما به گفته مصحح کتاب و با توجه به ضبط نام کتاب در مقدمه آن، عنوان درست «التعریف بما انست الهجره» است که بر انگیزه نویسنده از تالیف کتاب یعنی معرفی و وصف معالم و مکان‌های فراموش شده شهر مدینه، دلالت دارد.
از مطری کتابی دیگر در دست نیست.
ابن حجر در
الدرر الکامنه و
سخاوی در
الاعلان بالتوبیخ مطری را صاحب کتابی مفید در تاریخ مدینه دانسته‌اند و نام کتاب را یاد نکرده‌اند. به احتمال، مقصود آنان، همین کتاب است.
۱. التعریف اثری است در تاریخ و جغرافیای مدینه و مانند بسیاری از کتاب‌های تاریخ محلی کهن
مکه و
مدینه ، تلفیقی از روایات فضیلت‌ها و روایات دینی و تاریخی در باره مکان‌ها و بناها است. ساختار کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخ مدینه، از الگوی کتاب اخبار مدینه
ابن زباله که امروزه مفقود گشته و بخش‌هایی از آن گردآوری و در یک جلد چاپ شده است، پیروی می‌کند.
این کتاب در روزگار مطری، در دسترس و از منابع اصلی وی در نگارش التعریف بوده است.
۲. منبع دیگر که مطری فراوان از آن گزارش کرده، کتاب
الدرة الثمینة فی تاریخ المدینه نوشته
ابن نجار (م. ۶۴۱ق.) است تا جایی که شماری از محققان کتاب التعریف را ذیلی بر آن به شمار آورده‌اند.
با این حال، او در التعریف از حجم محتوای اثر ابن نجار فراتر رفته و آگاهی‌هایی ارزشمند را بدان افزوده است.
تاریخ نگاران پسین مدینه، از التعریف بسیار سود برده‌اند. از جمله،
زین الدین مراغی کتاب خود را با عنوان تحقیق النصره با نگاه به این کتاب نگاشته و
ابومحمد عفیف الدین مرجانی نویسنده
بهجة النفوس و
سمهودی در کتاب مشهور خود
وفاء الوفاء بارها بدان استناد کرده‌اند.
۱. مطری بر خلاف ابن نجار و بیشتر نویسندگان تاریخ مکه و مدینه، در نقل
روایات مربوط به
تاریخ و فضیلت‌های مدینه، سند روایات را به طور کامل از
شیخ بی واسطه خود تا گوینده سخن یاد کرده است.
هر فصل از کتاب که به دسته‌ای از مکان‌ها و بناهای مدینه پرداخته، بیشتر با یادکرد احادیثی در فضیلت آن‌ها یا روایاتی در باره رخدادهای تاریخی در آن جای‌ها آغاز شده است.
۲. مطری سپس آگاهی‌های جغرافیایی را از منابع پیشین، به ویژه کتاب ابن
زباله و ابن نجار، آورده و تحلیل خود از مطالب آن منابع و نیز دیده‌های خویش را ذیل تعبیر «قلت» افزوده است. این مطالب بیشتر به تغییرات بناها در فاصله نگارش الدرة الثمینه تا زمان زندگی نویسنده اشاره دارند و بر دیده‌های مطری که به دلیل سکونت دائمش در مدینه بسیار گسترده بوده، استوارند.
۱. کتاب التعریف با یادکرد روایات
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در فضیلت‌های مدینه و
مسجدالحرام و پاداش و شیوه
زیارت پیامبر صلی‌الله علیه و‌آله و سلّم آغاز شده و شامل احادیثی است که بیشتر آن‌ها را نویسنده با واسطه
مشایخ خود از کتاب
صحیح بخاری و
صحیح مسلم آورده است.
۲. او در فصلی با عنوان «ذکر زیارة سیدنا رسول الله» اذکار و آداب زیارت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نیز اشعاری در ستایش ایشان آورده و زیارت آثار و مساجدی را که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن‌ها
نماز خوانده، به قصد
تبرک و
تاسی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
مستحب دانسته است.
۳. مطری در ادامه کتاب به ساختمان
حرم پرداخته و از
منبر ، ستون‌ها و محل
نماز شب پیامبر در مسجد و خانه‌ها و باب‌های مسجد سخن رانده است.
این بخش از کتاب به دلیل آگاهی‌هایی که مطری از نخستین آتش سوزی
مسجد نبوی بیان کرده و از کهن‌ترین گزارش‌ها از این رخداد است، اهمیت فراوان دارد. این آتش سوزی که به سال ۶۵۴ق. روی داد، خسارات فراوان به مسجد وارد کرد و به فروریختن سقف آن انجامید.
۴.
خلیفه عباسی
المستعصم بالله (م. ۶۵۶ق.) معماران و وسایل تعمیر حرم را با حاجیان عراقی به مدینه فرستاد. بازسازی حرم به سال ۶۵۵ق. آغاز شد؛ اما به دلیل هم زمانی با حمله هلاکو خان مغول به
بغداد و کشته شدن خلیفه به دست مغولان به سال ۶۵۶ق. به تعویق افتاد. این رخداد نفوذ حاکمان مصر بر حجاز را افزایش داد. بازسازی حرم با حمایت حاکم مصر ملک منصور نورالدین علی مملوکی ( ۶۵۵-۶۵۷ق.) ادامه یافت. بازسازی کامل حرم تا ۷۰۸ق. طول کشید و چند تن از حاکمان مصر، از جمله مظفر سیف الدین قطز ( ۶۵۷-۶۵۸ق.) ، ملک الظاهر بیبرس ( ۶۵۸-۶۷۶ق.) ، و ناصر
محمد بن قلاوون ( ۶۹۳-۶۹۴ق.) در آن مشارکت داشتند.
۵. در بازسازی مسجد نبوی، تغییرات عمده در ساختمان آن ایجاد نشد. برخی از تغییرات را مطری در کتاب خود یاد کرده است. از جمله، در بازسازی حرم به سال ۶۶۷ق. نرده‌ای چوبی گرداگرد
حجره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و سلّم کشیدند و به سال ۶۷۸ق. قبه‌ای بر آن نهادند.
نیز به سال ۷۲۹ق. به فرمان ملک ناصر، دو رواق در صحن حرم ساختند.
به سال ۶۵۶ق. سلطان یمن الملک مظفر
منبری برای مسجد ساخت که در سال ۶۶۶ق. ملک الظاهر مملوکی دستور داد آن را از مسجد بیرون نهند و خود، منبری تازه برای مسجد فرستاد.
۶. در پی بازسازی حرم و در دوران زندگی مطری، برخی از درهای مسجدالحرام تغییر نام یافتند که مطری به آن‌ها اشاره کرده است. از جمله، دری که از دیرباز با نام باب عثمان شناخته می‌شد، به باب
جبرئیل معروف گشت و باب عاتکه به نام
باب الرحمه خوانده شد.
۷. گزارش مطری از ساخته شدن دیواری به دست
محمود بن زنگی برای مدینه، نخستین گزارش در این زمینه است. مطری این رویداد را از یکی از دانشمندان مدینه شنیده است. بر پایه گزارش او، چون
محمد بن زنگی به سال ۵۵۷ق. به مدینه آمد، سه بار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را در
خواب دید که از او یاری می‌خواهد. این خواب‌ها او را به پیگیری واداشت. دریافتند که دو فرد
مسیحی که خود را به شکل مسلمانان درآورده‌اند، نزدیک مسجد خانه گرفته‌اند و قصد دارند با کندن نقبی، پیکر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را بربایند. به گزارش مطری، پس از بیرون آمدن سلطان به درخواست مردم، وی فرمان ساخته شدن دیوار شهر مدینه را صادر کرد. در گزارش اسنوی که سمهودی در کتاب خود آورده است، این رخداد به فرمان سلطان برای ساختن
خندقی پر از سرب گرداگرد قبر پیامبر انجامید.
۸. بیان فضیلت
بقیع و معرفی کسانی که در آن
دفن شده‌اند و نیز
فضیلت احد و شهیدان آن، از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده پس از یادکرد روایاتی در فضیلت بقیع، بیشتر مطالب این بخش را به دفن شدگان از
اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در این
قبرستان اختصاص داده است. وی از
قبر عباس ،
حضرت فاطمه (س)،
حسن بن علی (ع)،
علی بن حسین (ع)،
محمد باقر (ع)و
جعفر صادق (ع): ، عقیل، اسماعیل بن صادق،
نفس الزکیه و... سخن رانده است.
۹. مطری در ادامه به معرفی مساجد معروف مدینه مانند
مسجد قبا ،
مسجد فضیخ یا شمس،
مسجد بنی قریظه ،
مسجد مشربه‌ام ابراهیم ،
مسجد بنی ظفر ،
مسجد بنی معاویه ،
مسجد فتح ، و
مسجد قبلتین و چاه‌های مدینه همچون بئر اریس، غرس، بصه، حاء، بضاعه، رومه، و عین النبی
و وادی‌های مدینه از جمله
وادی العقیق ، رانونه، جفاف، مذینب، مهروز، و...
و نیز
حدود حرم پرداخته است. وی نیز بخشی از کتاب را به معرفی مساجد غیر معروف مدینه اختصاص داده و در آن، از مساجدی که ابن
زباله در کتاب خود آورده، ولی در روزگار مؤلف از میان رفته و نیز از مکان احتمالی آن‌ها سخن رانده است. از جمله این مساجد، می‌توان به بنی زریق، دار النابغه، عدی بن نجار، بنی خدره، و نیز دار غنم بن مالک، دار بنی حدیله، و دار بنی اشهل اشاره کرد.
۱۰. بخش دیگر کتاب، گزارشی است از مساجدی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در راه مدینه به مکه و
تبوک و نیز در دیگر غزوات خود در آن‌ها نماز گزارده است. مطری در معرفی مساجدی که در زمانه وی از میان رفته، از کتاب‌های گذشتگان به ویژه سیره ابن اسحق و کتاب ابن
زباله و اثری ناشناخته از حافظ عبدالغنی بن سعید ازدی، بهره برده و در وصف مساجد باقی مانده تا روزگار خود، برخی از دیده هایش را افزوده است. این بخش از کتاب مطری و نیز قسمت مربوط به مساجد غیر معروف مدینه، در قیاس با کتاب‌های پیشین تاریخ مدینه، مفصل تر و از نظر ثبت پاره‌ای از منابع مفقود گذشته، به ویژه کتاب ابن
زباله، ارزشمند است. وی در معرفی مساجد راه مدینه به مکه، از ذوالحلیفه،
شرف الروحاء، غزاله، و مساجدی در عرج، مسیل دون ثنیه، مر الظهران، اثایه، ذی طوی و... سخن رانده است.
از جمله مساجد راه تبوک نیز نویسنده از توبه، ثنیة المدران، ذات الزراب، اخضر، ذات الخطیم و... یاد کرده است.
نیز به معرفی مساجدی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در غزوه‌های خود در
خیبر ،
بدر ،
حدیبیه و طائف در آن‌ها نماز گزارده، پرداخته است.
التعریف بما آنست الهجره را نخستین بار اسعد درابزونی بدون تحقیق و حواشی به سال ۱۳۷۲ق. به چاپ رساند. این اثر در سال ۱۴۰۲ق. با همت المکتبة العلمیة للمدینة المنوره در
بیروت دیگر بار چاپ شد. نسخه تصحیح شده این کتاب به سال ۱۴۲۶ق./۲۰۰۵م. با تصحیح سلیمان رحیلی بر پایه سه
نسخه خطی نزدیک به زمانه زندگی مؤلف همراه با نمایه و توضیحات نگاشته شده در پاورقی، در
ریاض با همت انتشارات دارالملک عبدالعزیز منتشر شده است.
اخبار المدینه:
محمد ابن
زباله (م. ۱۹۹ق.) ، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق؛ الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.) ، به کوشش فرانز روز، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۹ق؛ تحقیق النصره: الحسن المراغی (م. ۸۱۶ق.) ، به کوشش ابویعقوب، قاهره، دار الفلاح، ۱۴۳۰ق؛ الدرر الکامنه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، به کوشش عبدالمعید خان، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۹۲ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛ سفرنامه ابن بطوطه (رحلة ابن بطوطه): ترجمه: موحد، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش؛ مدینه شناسی: سید
محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش؛ نصیحة المشاور (تاریخ المدینة المنوره): ابن فرحون (م. ۷۶۹ق.) ، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثفافة الدینیه، ۱۴۲۷ق؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.
[http://hajj.ir/۹۹/۶۰۱۰ حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «التعریف بما أنست الهجره».
