الترتیب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «الترتب»، به زبان عربی و به قلم محمد رضا شیرازی و در باره ترتب (یکی از مسائل مهم اصولی) است.
کتاب، فاقد باب بندی و فصل بندی است، ولی در قالب شش عنوان کلی مختلف، اصولی بودن یا نبودن ترتب و شرایط تحقق آن و ادله مخالفین و موافقین و فروعات متعدد آن و... را بیان کرده است.
ترتب، در لغت یعنی به ترتیب بودن دو امر و در اصطلاح، عبارت است از
اجتماع دو حکم فعلی در یک موضوع یا در دو موضوع در زمان واحد، به گونه‌ای که
مکلف نتواند هر دو را امتثال کند و یکی اهم از دیگری باشد. فرق بین قول به ترتب و عدم ترتب این است که بنا بر قول به ترتب، اگر مکلف اهم را انجام دهد ثواب می‌برد و با ترک مهم عقابی متوجه او نخواهد بود و اگر اهم را انجام ندهد و مهم را انجام دهد، یک
عقاب از ناحیه ترک اهم متوجه او می‌شود و یک
ثواب نیز برای انجام مهم می‌برد و اگر اهم و مهم را با هم ترک کرد دو عقاب متوجه او خواهد بود، اما بنا بر قول به بطلان ترتب، اگر مکلف، اهم را انجام ندهد، یک عقاب متوجه او خواهد بود، خواه مهم را انجام دهد یا انجام ندهد؛ یعنی مهم نقشی ندارد و اصلا به فعلیت و تنجز نمی‌رسد تا اینکه ثواب و عقاب بر آن مترتب شود.
مؤلف، بعد از اثبات اصولی بودن مسئله، به مباحث زیر می‌پردازد:
شرایط تحقق ترتب، عبارتند از: ۱. وجود
تضاد بین دو امر و مراد از تضاد در این جا تضاد بالذات و بالتبع نیست، بلکه تضاد بالعرض است. ۲. هر دو حکم، الزامی باشد. ۳. مهم، امر عبادی باشد. ۴. مهم، مشروط به
قدرت شرعیه نباشد. ۵.
تضاد میان متعلقین، اتفاقی باشد. ۶. مهم، ضروری الوجود به هنگام عصیان نباشد. ۷.
تنجز خطاب اهم بر مکلف. ۸. وصول تکلیف به اهم بنفسه برای مکلف باشد، زیرا در غیر این صورت، عصیانی در حق وی محقق نمی‌شود. ۹. در موضوع امر ترتبی،
جهل ماخوذ نباشد. ۱۰. متزاحمین،
عرضی باشند. نویسنده، در ضمن بیان هر کدام از شرایط فوق، آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و در این باره بیشتر به فرمایشات محقق نایینی متمسک می‌شود.
اشکالات وارده به نظریه ترتب: مؤلف، مجموعا شش اشکال بر نظریه ترتب وارد کرده که یکی از مهم‌ترین آنها اشکال
آخوند خراسانی است. به نظر ایشان اگر ترتب را بپذیریم، تالی فاسد و
محذوری دارد که قائلین به ترتب، به آن ملتزم نمی‌شوند؛ به این بیان که اگر ترتب صحیح باشد، باید در فرضی که مکلف هم ازاله را ترک می‌کند و هم صلات را، معاقب به دو عقوبت باشد؛ یکی برای مخالفت با امر اهم و دیگری برای مخالفت با امر مهم؛ با اینکه گمان نمی‌رود کسانی که قائل به ترتب هستند، به این لازم (استحقاق دو عقوبت) ملتزم شوند، زیرا همه قبول دارند که در این صورت، فقط یک عقوبت است.
ادله جواز ترتب: مرحوم
محقق ثانی ،
میرزای شیرازی ،
سید محمد فشارکی اصفهانی و
میرزای نایینی ، ترتب را قبول داشته و برای جواز آن، دلایلی اقامه فرموده‌اند. دلایل آنها مرکب از دو بخش است که یک بخش آن مربوط به اثبات
امکان عقلی مسئله و بخش دیگر آن مربوط به
امکان وقوعی آن است. قائلین به ترتب، می‌گویند: هیچ مانع و اشکال و
محذور عقلی در مورد ترتب نمی‌باشد؛ به این صورت که امر، به طور طولی به ضدین تعلق بگیرد. در باره امکان وقوعی ترتب، می‌گویند: در عرف
عقلا از این موارد بسیار مشاهده می‌شود، مثل اینکه پدر به فرزندش می‌گوید: «درس بخوان». بعد که می‌بیند فرزندش اهل درس خواندن نیست، می‌گوید: «اگر درس نمی‌خوانی، لااقل کار کن».
مؤلف، بعد از تبیین ادله جواز، مناط امر مهم را بررسی کرده و کتاب را با بیان فروعات فقهی که مبتنی بر مسئله ترتب است، خاتمه می‌دهد.
فهرست محتویات کتاب، در پایان آن ذکر شده است
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
