التبیان فی تفسیر غریب القرآن (ابن هائم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التبیان فی تفسیر غریب القرآن تالیف
ابن هائم است.
کتاب «التبیان فی تفسیر غریب القرآن» در یک جلد به
زبان عربی، تفسیری بر
مفردات و کلمات غریب قرآن می‌باشد. التبیان را می‌توان حاشیه‌ای بر کتاب «
غریب القرآن»
سجستانی، محسوب داشت.
ابن هائم کتاب سجستانی را مبنای کار خود قرار داده است.
سجستانی در ترتیب الفاظ به شکل خارجی کلمه نظر داشته است و ریشه و اصل آن را در ترتیب، دخالت نداده است. بنابر این کلماتی مانند «تدهن» در حرف «ت» و «یدهنون» در حرف «ی» قرار می‌گیرند و حال آنکه باید هر دو در «دهن»، یعنی حرف «د» قرار گیرند. این اشکال و نواقص دیگر،
ابن هائم را بر آن داشت تا جهت تکمیل و تنظیم کتاب سجستانی همت گمارد، وی با جمع متفرقات غریب قرآن (مانند مثال بالا) در یک فصل و اضافه نمودن موارد به جا مانده، در واقع اثر جدیدی ارائه داده است.
التبیان
ابن هائم نه بر اساس ترتیب
حروف هجایی (آخر کلمه یا اول کلمه) همانند
ابو بکر رازی در
مختار صحاح و سجستانی، بلکه به ترتیب آیات قرآن، نظم یافته است، همانند
مجاز القرآن ابو عبیده و غریب القرآن
ابن قتیبة. با این وصف در برخی موارد، الفاظ را در جای خود تفسیر نکرده است مانند کلمه «العرش» (یوسف:۱۰ ).
از آنجا که مبنای
ابن هائم کتاب سجستانی بوده است، ناچار از نقل عبارات وی می‌باشد، وی در نقل آنها تغییراتی از قبیل، اضافه نمودن، کم کردن، مقدم و مؤخر داشتن و تصرف در عبارت دارد. البته تغییری که به معنی خللی وارد نمی‌آورد مانند لفظ «استوقد» (بقره:۱۷).
در برخی موارد نیز بخشی از متن تفسیری سجستانی را حذف می‌نماید و متعرض آن نمی‌گردد، مانند لفظ «صفراء فاقع لونها» در سوره (بقره: ۶۹).
نکته قابل توجه اینکه،
ابن هائم در برخی موارد از موضوع کتاب (تفسیر الفاظ غریب قرآن) خارج شده و به معنای تفسیری می‌پردازد.
ابن هائم بعد از مقدمه‌ای کوتاه که در آن دلیل انتخاب «غریب القرآن» سجستانی و روش کار خود را توضیح می‌دهد، با تفسیر
سوره حمد آغاز کرده است، کلمه به کلمه الفاظ غریب قرآن را با شماره مسلسل مختص هر سوره و رقم آیه مورد نظر، ثبت کرده، تفسیر می‌نماید.
ابن هائم در تاریخ ۲۴ شوال ۸۰۸ هجری در
مسجد الاقصی، التبیان را به اتمام رسانده است.
وی به تناسب مباحث الفاظ قرآن به کتب زیادی مراجعه کرده است، عناوین آنها عبارتند از:
۱- فقه ۲- لغت ۳- تاریخ ۴- نحو ۵- صرف ۶- بلاغت ۷- فلسفه ۸- منطق ۹- کلام ۱۰- تفسیر.
تحقیق این اثر توسط دکتر ضاحی عبد الباقی محمد با همکاری استاد ابراهیم بحیری، انجام گرفته است. محقق بر اساس
نسخه خطی که کتابت آن توسط خطاط معروف علی بن عاشور در تاریخ ۸ ذی الحجة ۱۱۳۰ هجری به اتمام رسیده، کار خود را تنظیم نموده است. ایشان ابتدا نسخه خطی را طبق شیوه املایی رایج امروز از جهت جمله بندی، و
ویراستاری مرتب نموده، سپس کلمه را با ارقام مسلسل، همراه با شماره آیه درون علامت قرآنی قرار داده است.
بعد از آن کلیه کلمات و فرازهای قرآنی را به ترتیبی که در متن آمده، تنظیم نموده است.
امثال،
شواهد شعری و روایتی را سعی نموده همانگونه که هست، بیاورد.
فهرست‌های فنی کاملی را در زمینه‌های مختلف تنظیم و ارائه داده است، این فهرستها به قرار ذیل می‌باشند:
۱- فهرست آیات قرآنی که در غیر موضع خود، بحث شده‌اند.
۲- فهرست
احادیث نبوی.
۳- فهرست شعر و رجز.
۴- فهرست الفاظ غریبه‌ای که تفسیر شده‌اند.
۵- فهرست لغات و زبانها.
۶- فهرست
اعلام.
۷- فهرست مراجع.
۸- فهرست اسماء کتب.
۹- فهرست عام بر اساس مقدمه و خاتمه و سوره‌های قرآن.
علائم بکار برده از محقق که بر گرفته از مفسر می‌باشد به این ترتیب می‌باشند:
۱- زه، علامت این است که مطلب بعد از آن متعلق به
ابن هائم بوده و از سجستانی نمی‌باشد، این مطلب در نسخه خطی موجود است.
۲- زه، علامت این است که مطلب بعد از آن از
ابن هائم بوده ولی در نسخه خطی موجودنمی باشد، البته ذیل کلمه دیگری مطرح کرده‌اند.
۳- ستاره چند پر، علامت این است که کلام قبل از آن مربوط به
ابن هائم می‌باشد.
۴- بدون هیچ علامت، علامت این است که این کلام مربوط به سجستانی بوده است.
محقق مقدمه‌ای در شرح حال
ابن هائم و
سجستانی و شیوه کار آنها و خود ارائه داده است.
۱-
دائرة المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر
کاظم موسوی بجنوردی تهران ۱۳۶۸ ج۵ صفحه ۹۷
۲- کتاب التبیان فی تفسیر غریب القرآن، مقدمه تحقیق و تفسیر
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
