البیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
البیان مؤلف شمس الدین
ابو عبدالله محمد بن محمد بن حامد بن مکی جزینی عاملی، معروف به
شهید اول (م ۷۸۶ ق).
یکی از آثار ارزشمند بجای مانده از شهید اول کتاب البیان می‌باشد. این کتاب که بیشتر به سبک
فقه فتوایی نوشته شده دائرة المعارفی از فتاوای فقهای بزرگ قبل از مؤلف است که غالبا بدون تصریح به نام آنان با الفاظی مثل قیل و نظائر آن مطرح شده‌اند.
از آن جایی که این کتاب در اواخر
عمر شریف مؤلف نوشته شده و وی موفق به تکمیل مطالب آن نشده است فقط کتاب‌های طهارت، صلاة، زکاة، خمس را بپایان رسانیده است و چند سطری نیز از کتاب صوم را به رشتۀ تحریر درآورده است.
این کتاب که از نظر حجم کوچک می‌نماید، دارای محتوایی عمیق می‌باشد و مؤلف کتاب توانسته است بین دقت و عمق مطالب و متن روان جمع نموده و در همان حال با خودداری از ذکر تفضیلی اقوال و نظریات فقهاء، مباحث ضروری و مورد نیاز را مطرح نماید.
به همین دلیل یکی از منابع
بحار الانوار که از آن بسیار نقل شده، همین کتاب بوده و در موارد نادری نیز در
وسائل الشیعة و
مستدرکات الوسائل از آن نقل شده است.
شهید اول در مقدمۀ کتاب دربارۀ آن می‌نویسد: اما بعد فان الادلة العقلیة و النقلیة متطابقة
علی شرف العلوم و من اهمها معرفة شرع الحی القیوم و هذا «البیان» کامل بالمهم منه و المحتوم
علی طریقة العترة.
ناشرین کتاب موجود با گردآوری فهارست متنوع و مهمی همچون
آیات قرآن کریم،
احادیث شریفه، اسماء
معصومین علیهم السلام، اعلام، اماکن و بقاع، مصادر تحقیق، موضوعات و بخصوص فهرست اعلام و حواشی مختصری که به بیان زندگی نامۀ آنان پرداخته شده، بر ارزش این کتاب گرانقدر افزوده است.
از آن جایی که چندین بار در کتاب
الدروس که قسمت اول آن بین سال‌های ۷۸۰ تا ۷۸۴ تالیف شده است
از البیان مطالبی نقل شده است و نام کتاب القواعد و الفوائد وی که در اواخر عمر شریفش نوشته شده است یکبار در صفحۀ ۴۸ ذکر شده است و از طرفی مؤلف موفق به تکمیل مطالب کتاب نشده است بنابراین به احتمال زیاد این کتاب در حدود سال‌های ۷۷۸ تا ۷۸۰ ق تالیف شده است.
اولین چاپ کتاب در سال ۱۳۱۹ ق بوده که چاپ پر غلطی بوده است و بعدها در سال ۱۳۲۲ ق این کتاب تجدید چاپ شده است که غلطهای این چاپ، از چاپ قبلی نیز بیشتر بوده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۱۲ ق به وسیلۀ مؤسسۀ بنیاد فرهنگی
امام مهدی علیه‌السّلام در چاپخانۀ صدر در
قم چاپ شده است. محقق و مصحح آن حجة الاسلام شیخ محمد حسون بوده و حجة الاسلام سید جواد شهرستانی نیز در تصحیح کتاب زحمات زیادی کشیده‌اند.
در الذریعة جلد ۳ صفحۀ ۱۷۴، به ۴ نسخه اشاره شده که عبارتند از:
- نسخۀ کتابخانۀ سید حسن صدر الدین مربوط به سال ۹۶۶ ق
- نسخۀ کتابخانۀ حسینیۀ شوشتری‌ها، مربوط به سال ۹۴۷ ق
- نسخۀ شیخ شکور مربوط به سال ۹۹۳ ق
- نسخۀ
آستان قدس رضوی، مربوط به سال ۹۶۷ ق.
در کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» صفحۀ ۱۳۶ به ۷ نسخۀ خطی که متعلق به کتابخانه‌های مجلس آیة الله مرعشی،
نواب صفوی، عمومی اصفهان،
دانشگاه تهران، و حسینیۀ شوشتری‌ها است اشاره نموده است که قدیم‌ترین نسخۀ آن مربوط به کتابخانۀ
مجلس شورای اسلامی است که مربوط به سال ۸۲۲ ق می‌باشد.
در چاپ کتاب موجود از سه نسخۀ خطی، و دو نسخۀ چاپی استفاده شده که عبارتند از:
۱- نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، در ضمن مجموعه‌ای از کتابها، با شمارۀ ۲۷۵۰، مربوط به سال ۸۸۲ ق.
این نسخه از نسخه‌ای که با نسخۀ اصل مقابله شده گرفته شده است و با رمز (ا) مشخص شده است. (تاریخ تالیف این کتاب در کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» ۸۲۲ ق می‌باشد).
۲- نسخۀ خطی مدرسۀ نواب صفوی در
مشهد مقدس در ضمن مجموعه‌ای از ۸ کتاب فقهی مربوط به
قرن نهم، این نسخه با رمز (ج) مشخص شده است.
۳- نسخۀ خطی کتابخانۀ آیة الله نجفی مرعشی، در ضمن مجموعه‌ای از کتابها، مربوط به سال ۸۴۳ ق. این نسخه با رمز (ب) مشخص شده است.
و اما دو نسخۀ چاپ سنگی مربوط به سال‌های ۱۳۱۹ ق و ۱۳۳۲ ق می‌باشد.
در چاپ کتاب موجود از روش تلفیق بین نسخه‌های خطی استفاده شده و هیچ نسخه‌ای به عنوان اصل در تصحیح و تحقیق کتاب استفاده نشده است.
هم چنین در بدست آوردن مآخذ و منابع اقوال و نظریات بزرگانی همچون
ابن جنید،
ابن ابی عقیل و بعضی از نظریات
علی بن بابویه، و
سید مرتضی از کتاب
مختلف الشیعة به عنوان منبع و ماخذ استفاده شده است.
کتاب البیان شامل کتاب‌های
طهارت،
صلاة،
زکاة،
خمس، و قسمتی مختصر از
صوم می‌باشد که با عناوینی مثل طرف، فصل، مقصد، مقدمه، قسم، رکن تقسیم شده است.
کتاب طهارت شامل ۵ قسمت است که با عنوان (طرف) نام گذاری شده که عبارتند از:
- آنچه طهارت برای آن مشروع باشد
- اسباب طهارت
- کیفیت طهارت
-
نجاسات - آبها.
کتاب صلاة از ۵ مقدمه و ۶ مقصد تشکیل می‌شود، مقدمات عبارتند از:
-
اوقات نماز-
قبله -
لباس نمازگزار-
مکان نمازگزار-
اذان و
اقامهو مقاصد آن عبارتند از:
- افعال نماز
-
نماز جماعت- احکام خلل در نماز
-
نماز قضا-
نماز شکستهکتاب زکاة از ۴ رکن تشکیل شده است که عبارتند از:
- بر چه کسانی زکاة واجب است
- محل زکاة
-
مستحق زکاة - چه کسی باید زکاة بپردازد.
کتاب البیان بر خلاف الدروس و ذکری الشیعة بسیار مختصر و به صورت فقه رساله‌ای نوشته شده و در مواردی که اقوال فقها در آن مطرح شده به صورت مبهم و با لفظ قیل بیان شده که خواننده را در بدست آوردن ماخذ اقوال و نظریات دچار مشکل می‌کند.
هم چنین به روایات به صورت مبهم و بدون ذکر نام راوی و با عبارت «روی» استدلال شده است و به صحیحه بودن یا ضعف روایت اشاره‌ای نشده است.
گاهی به نام بعضی از فقها در کتاب اشاره شده که عبارتند از: ابن ابی عقیل، ابن جنید،
سلار بن عبد العزیز،
شیخ صدوق،
شیخ مفید،
سید مرتضی،
شیخ طوسی،
ابن براج،
ابن حمزه،
ابن زهره،
قطب الدین راوندی،
محقق حلی و
علامۀ حلی.
در بین این اسامی به ترتیب تکرار نظریات آنان، شیخ طوسی، ابن جنید، ابن ابی عقیل، شیخ صدوق، شیخ مفید و سید مرتضی بیش از دیگران مطرح شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب بیان نظریات بزرگانی همچون
ابو علی فرزند شیخ طوسی،
الجعفی، ابن جنید، و ابن براج در کتاب
الروضة است که در دیگر کتب فقهی کمتر دیده می‌شود.
در کتاب البیان نام کتاب‌های فقهی و حدیثی کمتر ذکر شده است و به نام معدودی از آنان اشاره شده که عبارتند از:
-
الاستبصار،
تهذیب الاحکام،
الخلاف،
النهایة از شیخ طوسی
- الروضة از ابن براج
-
المعتبر از محقق حلی
-
الوسیلة الی نیل الفضیلة-
فقه القرآن از راوندی
- مختلف الشیعة،
تحریر الاحکام،
تذکرة الفقهاء از علامۀ حلی.
شهید اول
البیان
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
