البحرین فی صدر الاسلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب البحرین فی صدر الاسلام تالیف
عبدالرحمن عبدالکریم العانی از نویسندگان معاصر عرب است. بررسی اوضاع بحرین در صدر
اسلام و تاثیر آن در حرکت
خوارج از خلال منابع مختلف تاریخی، جغرافیایی، فقهی، ادبی و... هدف نگارش کتاب بوده است.
در مجموع ساختار منسجم و خوبی بر کتاب حاکم است که خواننده به راحتی با آن ارتباط برقرار می‌کند. مطالب کتاب را می‌توان در چند بخش دسته بندی نمود:
۱. مقدمه: مشتمل بر معرفی کتاب و تفکیک موضوعی و تحلیل مصادر.
۲. متن کتاب: در هفت فصل تنظیم شده است. در چهار فصل اول
جغرافیا ، ساکنین، شهرها و زندگی اقتصادی و در سه فصل آخر فتح اسلامی بحرین، اداره و خوارج در بحرین را مورد مطالعه قرار داده است.
۳. ملحقات: در دو بخش نامه‌های رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به
بحرین و والیان بحرین در
قرن اول هجری را آورده است.
در ابتدای اثر مقدمه تحقیقی آمده است که در آن تحلیل مختصر و مفیدی از کلیه منابع تاریخی ارائه شده است و لذا مطالعه آن برای کسانی که اطلاعات کمی از
تاریخ و
جغرافیای جهان اسلام و منابعی تحقیقی این حوزه دارند، بسیار مفید است. محقق از کتب
بلاد العرب غده اصفهانی ،
الاعلاق النفیسه ابن رسته ،
المسالک و الممالک ابن خرداذبه ،
مسالک الممالک اصطخری و... به عنوان منابع جغرافیایی دست اول یاد می‌کند. وی این نکته را یادآور می‌شود که کتاب
صورالارض ابن حوقل منسوخ است، چرا که مطالب آن با اضافات کمی در کتاب اصطخری آمده است. در بین منابع متاخر به کتاب
معجم البلدان یاقوت حموی که مطالب مهمی را از مصادری نقل می‌کند که اکنون مفقود است به عنوان مصدری مهم یاد می‌کند. نویسنده در مطالعات خود گذشته از منابع حدیثی، فقهی، ادبی و
تراجم از تالیفات نویسندگان معاصر خود؛ مانند
صالح احمد العلی و کایتانی نیز غافل نبوده است. تسلسل تاریخی حوادث را رعایت کرده و با با بیان مهم‌ترین این حوادث به تبیین روابط بین آنها در سیر تاریخی بحث پرداخته است.
ویژگی‌های جغرافیایی
بحرین در فصل اول کتاب مورد مطالعه قرار گرفته است. منابع مختلف حدود بحرین را در صدر
اسلام بسیار وسیع تر از محدوده کنونی آن ذکر کرده‌اند، به گونه‌ای که تمامی سرزمین‌های ساحل
خلیج فارس بین
بصره و
عمان مانند
کویت و
قطر را شامل می‌شده است. نکته مهمی که باید به آن اشاره شود، آنست که در تحدید فوق و در بخش‌های دیگر کتاب به جای خلیج فارس عبارت خلیج عربی آمده است. با مراجعه به برخی از منابعی که مؤلف در پاورقی کتاب آورده است، معلوم شد که در این منابع عبارت بحر فارس وجود دارد که ایشان آن را تحریف کرده است و این شیوه با روح تحقیق منافی است و حاکی از
تعصب بی مورد اوست. نه تنها در این منابع عبارت خلیج عربی وجود ندارد، بلکه در برخی به بحر فارس تصریح شده است. به جهت اختصار تنها به دو نمونه از این موارد اشاره می‌شود:
۱. کتاب معجم البلدان یاقوت حموی جلد اول صفحه ۳۴۳، در بین نام دریاها به نام بحر فارس به عنوان شعبه‌ای از
دریای هند تصریح شده است.
۲. کتاب معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع جلد دوم صفحه ۳۸۱.
در این فصل تقسیمات خشکی و
آب‌ها و اسامی
صحراها ، جبال،
چشمه‌ها و
رودها با استناد به منابع مختلف مطالب به تفصیل آمده است.
موضوع این فصل، بررسی قبایل و ادیان مختلف است. وجود آب فراوان و سرسبزی
زمین و مشرف بودن بر
دریا ویژگی‌های اقلیمی مناسبی را برای سکونت
مردم و قبایل فراوانی فراهم آورده بود. در هنگام ظهور
اسلام عبدالقیس، تمیم و بکر بن وائل مهم‌ترین قبایل عرب و فرس، زط و سیابجه از مهم‌ترین قبایل غیر عرب بوده‌اند.
دین و عقائد مردم نیز عبارت بوده است از:
وثنیه ،
نصرانیه ،
یهودیه ،
مجوسیه و
اسبذیه بوده است.
اسامی شهرهای بحرین در صدر
اسلام در منابع پراکنده است. نویسنده استقساء کاملی از مصادر مختلف انجام داده است و با تجمیع این اطلاعات ناقص به گزارش‌های مفیدی دست یافته است. این فصل در دو بخش ارائه شده است. در بخش نخست شهرهایی که هم اکنون وجود دارند و در بخش بعد شهرهایی را که در طول تاریخ مزمحل شده و از بین رفته‌اند، آورده است.
نویسنده حیات اقتصادی بحرین را در آغاز ورود اسلام به این سرزمین بر پنج عنصر مبتنی می‌داند:
زراعت ،
صنعت ،
تجارت و
صید و
راه‌های
مواصلاتی. هر کدام از این زمینه‌ها دارای شاخه‌های مختلفی بوده است که در مصادر ذکر شده است. به عنوان مثال در بخش صنعت به منسوجات،
اسلحه ،
کشتی و
خمر اشاره شده است. تجارت نیز در هر دو بخش داخلی و خارجی صورت می‌گرفته است. در بخش خارجی با
حجاز و
بصره و حتی
فارس و
هند مبادلات تجاری از طریق
راه‌های
مواصلاتی خشکی و دریایی انجام می‌شده است.
انتشار اسلام در بحرین بدون جنگ و مسالمت آمیز و با ارسال نام‌های از سوی
رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم انجام پذیرفت. چگونگی روابط حجاز و بحرین و نمایندگان طرفین و مراسلات بین رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل
بحرین نیز در این فصل مورد مطالعه قرار گرفته است.
بحرین در هنگام ظهور اسلام تابع
دولت ساسانی بوده است. در نظام ساسانی
مرزبان حاکم بر مناطق واقع در مرزها بوده است و سپاهیان زیادی تحت امر او بوده‌اند. سلطه او بر اهل شهرها گسترده بوده، اما سلطه اش بر قبایل محدود بوده است. شیوه اداره بحرین و تقسیمات اداری پس از حاکمیت اسلام در
قرن اول هجری در ادامه آمده است.
چگونگی امتداد حرکت
خوارج به سوی بحرین و عکس العمل اهل بحرین در برابر آن و همچنین نقش مردم بحرین در حرکات خوارج در خارج از بحرین.
کثرت مصادر کتاب آن را در زمره کتاب‌های تحقیقی ارزشمند در موضوع خود قرار داده است. در اکثر ارجاعات به یک یا چند ارجاع اکتفا نشده است، بلکه مصادر متعدد ذکر شده است. فهرست منابع و مطالب در پایان کتاب آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
