الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الارج المسکی، کتابی در تاریخ محلی و شرح حال زمامداران
مکه و خلفا، نوشته
علی بن عبدالقادر طبری (م. ۱۰۷۰ق.) می‌باشد.
نویسنده الارج المسکی فی التاریخ
المکی و تراجم الملوک و الخلفاء از دانشوران و تاریخ نگاران
شافعی ساکن مکه و در زمره خاندان نام آور طبری است که به
امام حسین (ع)
نسب می‌برند.
اعضای این خاندان در
فقه و
خطابه ، برجسته و عهده دار وظایف دینی و سیاسی مهم همچون
قضاوت و امامت
مقام ابراهیم (ع) بوده‌اند.
او زیر نظر پدرش
عبدالقادر طبری (م. ۱۰۳۳ق.) از تاریخ نگاران سرشناس مکه و دیگر دانشوران آن روزگار مانند
عبدالملک عصامی (م. ۱۱۱۱ق.) به تحصیل پرداخت و افزون بر منصب تدریس و افتاء در حرم
مکی، امامت مقام ابراهیم را نیز بر عهده گرفت.
بیشتر نگاشته‌های طبری درباره مکه است؛ از جمله: الاقوال المعلمة فی وقوع الکعبة المعظمه، تحفة الکرام باخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام، الجواهر المنظمة بفضیلة الکعبة المعظمه، شن الغارة علی مانع نصب الستاره (سیف الامارة علی مانع نصب الستاره)، رسالة فی بیان العمارة الواقعة بعد سقوط الکعبه.
الارج المسکی حاوی آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار درباره مکه است که منبع عمده آن‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های خود نویسنده است. او آگاهی‌های
زمان خود را با دقت و امانتی خاص نوشته است. از رخدادهایی که طبری شاهد آن بوده و جزئیاتش را به تفصیل نگاشته، بازسازی
کعبه به
سال ۱۰۳۹ق. در روزگار عثمانی است.
او شنیده‌های خویش را در موارد بسیار از پدرش عبدالقادر طبری
و نیز با واسطه از جدش
محب الدین طبری (م. ۶۹۴ق.)
و گاه به تعبیر خود از «ثقات» گزارش کرده است.
طبری در الارج المسکی از منابع گوناگون تاریخی، زندگی نامه‌ها، مآخذ روایی و نسب نامه‌ها سود برده است؛ مانند
اخبار مکه ازرقی ،
اخبار مکه فاکهی ،
شفاء الغرام و العقد الثمین
در این میان، وی بیشتر به شفاء الغرام اعتماد کرده است؛ به گونه‌ای که در موارد اختلاف تاریخ نگاران، این کتاب را ترجیح می‌دهد.
برخی کتاب‌های مهم همچون اتحاف الوری تالیف نجم الدین عمر
بن فهد (م. ۸۸۵ق.) ،
غایة المرام عز الدین عبدالعزیز (م. ۹۹۲ق.) و انباء المؤید علی
بن علان (م. ۱۰۵۷ق.) در شمار منابع کتاب یاد نشده‌اند؛ با آن که به احتمال قوی، طبری در الارج المسکی از کتاب ابن
علان در وصف تعمیر و اصلاح کعبه در روزگار
سلطان مراد عثمانی سود جسته است؛ چرا که ابن
علان هم روزگار و مسئول نظارت بر این تعمیر از سوی عثمانی بوده و بسیاری از آگاهی‌های الارج مطابق کتاب او است.
طبری هنگام یادکرد برخی موضوعات به معرفی کتاب‌های مرتبط با آن‌ها می‌پردازد و آگاهی‌های بیشتر درباره موضوع را به آن‌ها ارجاع می‌دهد
که بیشتر آن‌ها از دیگر نگاشته‌های خود او است.
بسیاری از آثار بعدی به گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند؛ از جمله: سمط النجوم العوالی
نوشته عبدالملک
بن حسین عصامی (م. ۱۱۱۱ق.) ، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر
از محمد امین
بن فضل الله المحبی (م. ۱۱۱۱ق.) و
منائح الکرم باخبار مکة و ولاة الحرم تالیف علی
بن تاج الدین سنجاری. (م. ۱۱۲۵ق.)
طبری کوشیده تا افزون بر شرح رخدادهایی همچون نبرد‌ها و فتنه‌ها که به ترتیب زمان وقوع نوشته شده است
، به وصف دقیق مکان‌ها و جای‌های مکه نیز بپردازد. برای نمونه، خانه
حضرت خدیجه را با دقت و تفصیل گزارش کرده
و در بیان اندازه
مسجدالحرام ، افزون بر یادکرد سخن فاسی، خود نیز به اندازه گیری آن پرداخته است.
از ویژگی‌های کتاب، ارائه آگاهی‌های دقیق از فتنه‌های رخ داده در
مکه ، از قبیل زمان، سبب، چگونگی، و آثار سیاسی و اقتصادی آن‌ها بر جامعه مکه است. آداب و رسوم اشراف حسنی
آل قتاده و اوقاف حرم در سرزمین‌های گوناگون و شیوه تقسیم اموال، بخشی دیگر از آگاهی‌های خاص این کتاب هستند.
نیز گاه به احکام
فقه شافعی درباره
حج اشاره شده است.
طبری در آغاز دو مقدمه آورده است. در مقدمه نخست، به
دانش تاریخ ، فواید و اقسام آن اشاره دارد. سپس به
نقد برخی از کتب تاریخی و شرح حال نامه‌ها و مؤلفان آن‌ها می‌پردازد. درباره سخاوی آورده است که وی در تالیف الضوء اللامع هوای نفس خود را دخالت داده است. همچنین درباره
شمس الدین ذهبی (م. ۷۴۸ق.) گفته است که از روی تعصب، در اثر خود،
صوفیه را پایین آورده و در برابر، اهل تجسیم را بالا برده است.
در مقدمه دوم، از سلاطین عثمانی و عظمت آن‌ها سخن گفته و به ستایش آن‌ها پرداخته است.
طبری کتاب را به هشت باب تقسیم کرده است. باب هشتم که درباره امیران آل قتاده مکه است
گم شده
و اکنون در نسخه چاپی موجود نیست.
باب اول در دو فصل به
حرم و فضیلت و ویژگی‌های آن، مانند حدود، علامات و نصب کنندگان این علامات پرداخته است.
باب دوم در چندین فصل از مکه و موضوعات مربوط به آن، از جمله حدود، فضیلت‌ها، اسامی و مکان‌های متبرک مانند زادگاه
حضرت زهرا (س)،
مساجد و مدارس مکه و نیز رخدادهای آن سخن گفته است.
باب سوم ویژه کعبه است و در سه فصل به موضوعاتی همچون فضیلت‌ها، بازسازی‌ها و تغییرات مهم کعبه، خلفا و حکمرانانی که در ایجاد این تغییرات سهمی داشته‌اند
، پرده کعبه، هنگام گشوده شدن در کعبه در هنگام
جاهلیت و
اسلام ، و حدود
کعبه پرداخته است.
چهارمین باب درباره مسجدالحرام است و از موضوعاتی مانند حدود، تغییرات و تعمیرات آن
،
حجر اسماعیل و اندازه و ویژگی هایش، مقامات چهارگانه شافعی،
حنفی ،
مالکی و
حنبلی و محدوده و ویژگی و کیفیت امامت و اقامه
نماز در آن‌ها
، منصب قضاوت و اختصاص آن به خاندان‌های طبری و ظهیری (بنوظهیره) و منصب افتاء و کسانی که در مکه به این منصب شهرت داشته‌اند
، سخن گفته است.
باب پنجم فهرستی الفبایی از نام خلفا و حکمرانان مکه همراه شرح حال آن‌ها است.
این فصل بر پایه گفته مؤلف، همان کتاب نبات السلافة بمنشآت الخلافه
نوشته
پدر او است که با ترتیبی جدید آن را سامان داده است. از انتقادهای بر شرح حال نگاری طبری، یاد نکردن از بسیاری حکمرانان مکه مانند
عبدالله بن زبیر و
ابان بن عثمان بن عفان است. باب ششم به حکمرانان مکه در جاهلیت
و باب هفتم به حکمرانان غیر اشراف مکه اختصاص یافته است.
گویا نویسنده به این تقسیم بندی وفا نکرده؛ زیرا در این باب به شرح حال بسیاری از اشراف مکه نیز پرداخته است.
احمد اشرف الجمال این کتاب را با بهره گیری از دو نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای در شرح حال و آثار طبری نوشته و در انتشارات المکتبة التجاریه به سال ۱۴۱۶ق. در ۴۰۵ صفحه و قطع وزیری چاپ کرده است. تصحیحی دیگر را محمد
بن صالح الطاسان به منزله رساله دکترای خود صورت داده که به
سال ۱۴۰۰ق. در دانشگاه ادینبورگ تکثیر شده است.
الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۰م؛ ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (م. ۱۳۳۹ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ التاریخ و المورخون بمکه: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشراف: عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ۱۹۹۷م؛ خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر: محمد امین الله المحبی (م. ۱۱۱۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ سمط النجوم العوالی: عبدالملک
بن حسین العصامی (م. ۱۱۱۱ق.) ، قاهره، مکتبة السلفیه، ۱۳۸۰ق؛ کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۸ق؛ منائح الکرم فی اخبار مکه: علی
بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.) ، به کوشش جمیل، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق؛ المنهج التاریخی لمؤرخی مکة المکرمه: بندر
بن محمد
بن رشید همزانی، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۸ق؛ نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: عاتق
بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۵ق.
حوزه نمایندگی ملی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«الارج المسکی».
