• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



الارج المسکی، کتابی در تاریخ محلی و شرح حال زمامداران مکه و خلفا، نوشته علی بن عبدالقادر طبری (م. ۱۰۷۰ق.) می‌باشد.



نویسنده الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء از دانشوران و تاریخ نگاران شافعی ساکن مکه و در زمره خاندان نام آور طبری است که به امام حسین (ع) نسب می‌برند.
[۱] الجوهر الشفاف، عارف احمد عبدالغنی، ج۱، ص۶۴۹.
[۲] ایضاح المکنون، بغدادی، ج۱، ص۵۷.
اعضای این خاندان در فقه و خطابه ، برجسته و عهده دار وظایف دینی و سیاسی مهم همچون قضاوت و امامت مقام ابراهیم (ع) بوده‌اند.
[۳] المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۶۳.
[۴] التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۴۱.
او زیر نظر پدرش عبدالقادر طبری (م. ۱۰۳۳ق.) از تاریخ نگاران سرشناس مکه و دیگر دانشوران آن روزگار مانند عبدالملک عصامی
[۵] المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۶۳.
(م. ۱۱۱۱ق.) به تحصیل پرداخت و افزون بر منصب تدریس و افتاء در حرم مکی، امامت مقام ابراهیم را نیز بر عهده گرفت.
[۷] نشر الریاحین، عاتق بن غیث البلادی، ج۱، ص۴۴۳.



بیشتر نگاشته‌های طبری درباره مکه است؛ از جمله: الاقوال المعلمة فی وقوع الکعبة المعظمه، تحفة الکرام باخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام، الجواهر المنظمة بفضیلة الکعبة المعظمه، شن الغارة علی مانع نصب الستاره (سیف الامارة علی مانع نصب الستاره)، رسالة فی بیان العمارة الواقعة بعد سقوط الکعبه.
[۸] کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج۵، ص۶۰۶.



الارج المسکی حاوی آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار درباره مکه است که منبع عمده آن‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های خود نویسنده است. او آگاهی‌های زمان خود را با دقت و امانتی خاص نوشته است. از رخدادهایی که طبری شاهد آن بوده و جزئیاتش را به تفصیل نگاشته، بازسازی کعبه به سال ۱۰۳۹ق. در روزگار عثمانی است.
[۱۰] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۴۳ـ۱۴۸.
او شنیده‌های خویش را در موارد بسیار از پدرش عبدالقادر طبری
[۱۱] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۸۱.
و نیز با واسطه از جدش محب الدین طبری (م. ۶۹۴ق.)
[۱۲] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۵۴.
و گاه به تعبیر خود از «ثقات» گزارش کرده است.
[۱۳] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۰۴.


۳.۱ - منابع مورد استفاده طبری

طبری در الارج المسکی از منابع گوناگون تاریخی، زندگی نامه‌ها، مآخذ روایی و نسب نامه‌ها سود برده است؛ مانند اخبار مکه ازرقی
[۱۴] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۴۷.
، اخبار مکه فاکهی
[۱۵] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۴۷.
[۱۶] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ۵۳.
، شفاء الغرام
[۱۷] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۵۲.
[۱۸] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۵۷.
و العقد الثمین
[۱۹] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۹۶.
در این میان، وی بیشتر به شفاء الغرام اعتماد کرده است؛ به گونه‌ای که در موارد اختلاف تاریخ نگاران، این کتاب را ترجیح می‌دهد.
[۲۰] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۷۱.
برخی کتاب‌های مهم همچون اتحاف الوری تالیف نجم الدین عمر بن فهد (م. ۸۸۵ق.) ، غایة المرام عز الدین عبدالعزیز (م. ۹۹۲ق.) و انباء المؤید علی بن علان (م. ۱۰۵۷ق.) در شمار منابع کتاب یاد نشده‌اند؛ با آن که به احتمال قوی، طبری در الارج المسکی از کتاب ابن علان در وصف تعمیر و اصلاح کعبه در روزگار سلطان مراد عثمانی
[۲۱] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۵۲ـ۱۵۴.
سود جسته است؛ چرا که ابن علان هم روزگار و مسئول نظارت بر این تعمیر از سوی عثمانی بوده و بسیاری از آگاهی‌های الارج مطابق کتاب او است.
[۲۲] المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۷۶.

طبری هنگام یادکرد برخی موضوعات به معرفی کتاب‌های مرتبط با آن‌ها می‌پردازد و آگاهی‌های بیشتر درباره موضوع را به آن‌ها ارجاع می‌دهد
[۲۳] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۶۷.
که بیشتر آن‌ها از دیگر نگاشته‌های خود او است.
[۲۴] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۸۷ـ۸۸.
بسیاری از آثار بعدی به گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند؛ از جمله: سمط النجوم العوالی
[۲۵] سمط النجوم، عصامی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.
[۲۶] سمط النجوم، عصامی، ج۳، ص۴۲۳.
نوشته عبدالملک بن حسین عصامی (م. ۱۱۱۱ق.) ، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر
[۲۷] خلاصة الاثر، محمد امین الله المحبی، ج۱، ص۴۸۵.
از محمد امین بن فضل الله المحبی (م. ۱۱۱۱ق.) و منائح الکرم باخبار مکة و ولاة الحرم
[۲۹] منائح الکرم، سنجاری، ج۲، ص۹۳.
تالیف علی بن تاج الدین سنجاری. (م. ۱۱۲۵ق.)

۳.۲ - وصف دقیق مکان‌ها و جای‌های مکه

طبری کوشیده تا افزون بر شرح رخدادهایی همچون نبرد‌ها و فتنه‌ها که به ترتیب زمان وقوع نوشته شده است
[۳۰] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۰۹ـ۱۳۵.
، به وصف دقیق مکان‌ها و جای‌های مکه نیز بپردازد. برای نمونه، خانه حضرت خدیجه را با دقت و تفصیل گزارش کرده
[۳۱] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۷۰.
و در بیان اندازه مسجدالحرام ، افزون بر یادکرد سخن فاسی، خود نیز به اندازه گیری آن پرداخته است.
[۳۲] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۷۶.



از ویژگی‌های کتاب، ارائه آگاهی‌های دقیق از فتنه‌های رخ داده در مکه ، از قبیل زمان، سبب، چگونگی، و آثار سیاسی و اقتصادی آن‌ها بر جامعه مکه است. آداب و رسوم اشراف حسنی آل قتاده
[۳۳] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ۱۹۲ـ۲۰۰.
و اوقاف حرم در سرزمین‌های گوناگون و شیوه تقسیم اموال، بخشی دیگر از آگاهی‌های خاص این کتاب هستند.
[۳۴] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۲۰۰ـ۲۰۵.
نیز گاه به احکام فقه شافعی درباره حج اشاره شده است.
[۳۵] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۶۵.
[۳۶] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۹۰.
[۳۷] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۶۹.
[۳۸] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۷۱.


طبری در آغاز دو مقدمه آورده است. در مقدمه نخست، به دانش تاریخ ، فواید و اقسام آن اشاره دارد. سپس به نقد برخی از کتب تاریخی و شرح حال نامه‌ها و مؤلفان آن‌ها می‌پردازد. درباره سخاوی آورده است که وی در تالیف الضوء اللامع هوای نفس خود را دخالت داده است. همچنین درباره شمس الدین ذهبی (م. ۷۴۸ق.) گفته است که از روی تعصب، در اثر خود، صوفیه را پایین آورده و در برابر، اهل تجسیم را بالا برده است.
[۳۹] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۴ـ۳۸.
در مقدمه دوم، از سلاطین عثمانی و عظمت آن‌ها سخن گفته و به ستایش آن‌ها پرداخته است.
[۴۰] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۹ـ۴۰.



طبری کتاب را به هشت باب تقسیم کرده است. باب هشتم که درباره امیران آل قتاده مکه است
[۴۱] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۳، «مقدمه مؤلف».
گم شده
[۴۲] التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۴۲.
[۴۳] المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۷۰.
و اکنون در نسخه چاپی موجود نیست.

۵.۱ - ابواب اول تا سوم

باب اول در دو فصل به حرم و فضیلت و ویژگی‌های آن، مانند حدود، علامات و نصب کنندگان این علامات پرداخته است.
[۴۴] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۴۳ـ۵۶.
باب دوم در چندین فصل از مکه و موضوعات مربوط به آن، از جمله حدود، فضیلت‌ها، اسامی و مکان‌های متبرک مانند زادگاه حضرت زهرا (س)، مساجد و مدارس مکه و نیز رخدادهای آن سخن گفته است.
[۴۵] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۵۹ـ۱۳۷.
باب سوم ویژه کعبه است و در سه فصل به موضوعاتی همچون فضیلت‌ها، بازسازی‌ها و تغییرات مهم کعبه، خلفا و حکمرانانی که در ایجاد این تغییرات سهمی داشته‌اند
[۴۶] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۴۱ـ۱۵۵.
، پرده کعبه، هنگام گشوده شدن در کعبه در هنگام جاهلیت و اسلام ، و حدود کعبه
[۴۷] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۵۵ـ۱۵۹.
پرداخته است.

۵.۲ - باب چهارم

چهارمین باب درباره مسجدالحرام است و از موضوعاتی مانند حدود، تغییرات و تعمیرات آن
[۴۸] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۶۳ـ۱۶۸.
، حجر اسماعیل و اندازه و ویژگی هایش، مقامات چهارگانه شافعی، حنفی ، مالکی و حنبلی و محدوده و ویژگی و کیفیت امامت و اقامه نماز در آن‌ها
[۴۹] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۶۸ـ۱۷۵.
، منصب قضاوت و اختصاص آن به خاندان‌های طبری و ظهیری (بنوظهیره) و منصب افتاء و کسانی که در مکه به این منصب شهرت داشته‌اند
[۵۰] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۸۸ـ۱۹۱.
، سخن گفته است.

۵.۳ - باب پنجم

باب پنجم فهرستی الفبایی از نام خلفا و حکمرانان مکه همراه شرح حال آن‌ها است.
[۵۱] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۲۰۹ـ۳۱۴.
این فصل بر پایه گفته مؤلف، همان کتاب نبات السلافة بمنشآت الخلافه
[۵۲] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۳.
نوشته پدر او است که با ترتیبی جدید آن را سامان داده است. از انتقادهای بر شرح حال نگاری طبری، یاد نکردن از بسیاری حکمرانان مکه مانند عبدالله بن زبیر و ابان بن عثمان بن عفان است. باب ششم به حکمرانان مکه در جاهلیت
[۵۳] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۱۷ـ۳۲۳.
و باب هفتم به حکمرانان غیر اشراف مکه اختصاص یافته است.
[۵۴] الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۲۷ـ۳۵۹.
گویا نویسنده به این تقسیم بندی وفا نکرده؛ زیرا در این باب به شرح حال بسیاری از اشراف مکه نیز پرداخته است.


احمد اشرف الجمال این کتاب را با بهره گیری از دو نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای در شرح حال و آثار طبری نوشته و در انتشارات المکتبة التجاریه به سال ۱۴۱۶ق. در ۴۰۵ صفحه و قطع وزیری چاپ کرده است. تصحیحی دیگر را محمد بن صالح الطاسان به منزله رساله دکترای خود صورت داده که به سال ۱۴۰۰ق. در دانشگاه ادینبورگ تکثیر شده است.
[۵۵] التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۴۳.



الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۰م؛ ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (م. ۱۳۳۹ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ التاریخ و المورخون بمکه: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشراف: عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ۱۹۹۷م؛ خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر: محمد امین الله المحبی (م. ۱۱۱۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م. ۱۱۱۱ق.) ، قاهره، مکتبة السلفیه، ۱۳۸۰ق؛ کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۸ق؛ منائح الکرم فی اخبار مکه: علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.) ، به کوشش جمیل، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق؛ المنهج التاریخی لمؤرخی مکة المکرمه: بندر بن محمد بن رشید همزانی، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۸ق؛ نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۵ق.


۱. الجوهر الشفاف، عارف احمد عبدالغنی، ج۱، ص۶۴۹.
۲. ایضاح المکنون، بغدادی، ج۱، ص۵۷.
۳. المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۶۳.
۴. التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۴۱.
۵. المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۶۳.
۶. خلاصة الاثر، محمد امین الله المحبی، ج۳، ص۱۶۱.    
۷. نشر الریاحین، عاتق بن غیث البلادی، ج۱، ص۴۴۳.
۸. کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج۵، ص۶۰۶.
۹. الاعلام، زرکلی، ج۴، ص۳۰۱.    
۱۰. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۴۳ـ۱۴۸.
۱۱. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۸۱.
۱۲. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۵۴.
۱۳. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۰۴.
۱۴. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۴۷.
۱۵. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۴۷.
۱۶. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ۵۳.
۱۷. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۵۲.
۱۸. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۵۷.
۱۹. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۹۶.
۲۰. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۷۱.
۲۱. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۵۲ـ۱۵۴.
۲۲. المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۷۶.
۲۳. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۶۷.
۲۴. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۸۷ـ۸۸.
۲۵. سمط النجوم، عصامی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.
۲۶. سمط النجوم، عصامی، ج۳، ص۴۲۳.
۲۷. خلاصة الاثر، محمد امین الله المحبی، ج۱، ص۴۸۵.
۲۸. خلاصة الاثر، محمد امین الله المحبی، ج۲، ص۱۲۹.    
۲۹. منائح الکرم، سنجاری، ج۲، ص۹۳.
۳۰. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۰۹ـ۱۳۵.
۳۱. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۷۰.
۳۲. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۷۶.
۳۳. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ۱۹۲ـ۲۰۰.
۳۴. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۲۰۰ـ۲۰۵.
۳۵. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۶۵.
۳۶. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۹۰.
۳۷. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۶۹.
۳۸. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۷۱.
۳۹. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۴ـ۳۸.
۴۰. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۹ـ۴۰.
۴۱. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۳، «مقدمه مؤلف».
۴۲. التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۴۲.
۴۳. المنهج التاریخی، بندر بن محمد بن رشید همزانی، ص۷۰.
۴۴. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۴۳ـ۵۶.
۴۵. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۵۹ـ۱۳۷.
۴۶. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۴۱ـ۱۵۵.
۴۷. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۵۵ـ۱۵۹.
۴۸. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۶۳ـ۱۶۸.
۴۹. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۶۸ـ۱۷۵.
۵۰. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۱۸۸ـ۱۹۱.
۵۱. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۲۰۹ـ۳۱۴.
۵۲. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۳.
۵۳. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۱۷ـ۳۲۳.
۵۴. الارج المسکی، علی بن عبدالقادر طبری، ص۳۲۷ـ۳۵۹.
۵۵. التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۴۳.



حوزه نمایندگی ملی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«الارج المسکی».    




جعبه ابزار