الأمکنة و المیاه و الجبال و الآثار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام کامل کتاب الامکنة و الحیاد و الجبال و الاثار و نحوها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، اثر
ابوالفتح نصر بن عبدالرحمن اسکندری (نصر اسکندری متوفای ۵۶۱ هجری) به
زبان عربی و در موضوع
جغرافیای عمومی می‌باشد.
اثر از یک مقدمه که متعلق به ناشر است
و متن اصلی تشکیل شده است. در هر دو جلد در اول، فهرست اماکن به ترتیب حروف الفبا آمده است.
مقدمه ناشر که به قلم حمدالجاسر می‌باشد، نوشته‌ای بس گرانمایه به شمار می‌آید. در این مقدمه از موضوع کتاب، شرح حال و زندگانی نصر اسکندری (بررسی نام و
تاریخ ولادت، اساتید، مولفات او و تعریف جامع و مفصل این کتاب)
نسخ خطی این اثر و اقدامات و چگونگی نشر این کتاب محض به میان آورده است.روش کار ناشر در آماده کردن این کتاب آن گونه که در مقدمه تشریح می‌کند، بدین ترتیب است که اول سعی نموده نسخه‌ای که در دست داشته، مطابقت کامل با نسخه اصلی دانش باشد و نسخ‌هایی که در آنها
تحریف صورت گرفته، تصحیح شده و آنچه در اختیار خواننده قرار می‌گیرد، از هر گونه عیب و نقص مبرا باشد. کار دیگری که صورت گرفته، مؤلف در مواردی در معرفی پایگاه‌ها دچار خطاء شده است، در پاورقی به تصحیح آن اقدام شده است.
این کتاب اثری فرهنگی - جغرافیایی است که به ترتیب
حروف الفباء ، درباره نام‌های گوناگون یک
شهر و شهرهای هم نام مرتب شده است. در این کتاب استان‌ها، شهرها، محله‌ها، کاخ‌ها،
مساجد ،
بیابان‌ها ،
کوه‌ها و هر نقطه که در کتب نامی از آنها برده شده است، در کنار یکدیگر نهاده شده و شناسانده می‌شوند. مؤلف برای تحریر این اثر به کتب تاریخی،
لغت ، شعرا و علماء
حدیث و... مراجعه که بعضی از آنها در نوع خود بی نظیر است و به خط خود مؤلفین آنها می‌باشد. در مورد برخی از جایگاه‌ها؛ از جمله به خط
ابن اعرابی ،
ابن کوفی ،
ابن مقلة مراجعه و از کتبی که نقل نموده؛ از جمله ابیات
المعانی ابن سکیت ،
تفسیر الابینة ثعلب ،
العین ،
الجمل و از بعضی از کتب نقل نموده، در حالی که نام مؤلفان آنها را نمی‌برد؛ از جمله کتاب
عبدالقیس ، کتاب
فهم و عدوان ، کتاب
مخارب بن حصفة است. و آنچه از مشاهیر لغت می‌آورد؛ از جمله
ابومحمد اسود ،
اصمعی ابن اعرابی ،
العلیل ، ابوعبید، ابوعبیده،
النضر بن شمیل و
ابن درید و از علماء حدیث؛ من جمله
ابوداود ،
ابن حزم و
عبدالرزاق است. روش اسکندری این گونه است که شواهد و متن کتب فوق را آورده، ولی اسم شعراء و مؤلفین و کتب را ذکر نمی‌کند؛ مگر آنکه نام آن جایگاه نامعروف و غریب باشد و اگر جایگاهی معروف و مشهور و در کتب قدیمی تکرار شده باشد، برای آن شاهدی ذکر نمی‌کند و مواردی زیادی را در اثر او می‌توان دید که از کتابی نقل نموده ولی نام آن اثر را نمی‌برد؛ از جمله از
رساله عرام نقل می‌کند؛ ولی اسم آن را نمی‌آورد. بنابراین، می‌توان گفت کتاب الامکنه و الحیاه
دایره المعارف جغرافیایی، به ترتیب حروف است که یافتن مطلب مورد نظر، مانند لغت نامه‌ها به آسان‌ترین راه دست می‌دهد.
۱. از آنجا که «
حازمی » کتابی به نام «
اماکن » بعد از
ابوالفتح اسکندری تالیف نموده است که اقتباسی از همین اثر ابوالفتح اسکندری می‌باشد، این در اثر، نوشته‌های دو کتاب با یکدیگر تطبیق داده شده و هر جا اضافات یا نواقصی در دو کتاب ملاحظه شده، در پاورقی آمده است.
۲. ویژگی دیگر این است که اثر با کتاب
معجم البلدان یاقوت حموی تطبیق داده شده و هر جا نام مکانی آمده و اطلاعات بیشتری در
معجم البلدان آمده، در پاورقی نوشته شده است. همچنین اگر شعری ذکر شده و در
معجم البلدان شرح آن آمده است در پاورقی گنجانده شده است. و اگر اماکنی نیاز به توضیح بیشتری داشته، این توضیح از
معجم البلدان اخذ و در پاورقی آمده است.
۳. اقدام مهمی دیگری که ناشر انجام داده. است، این که اگر اماکنی نزدیک
شهر یا منطقه‌ای معروف قرار داشته یا نیاز به تعیین موقعیت از نظر طول و عرض جغرافیایی داشته است، این اطلاعات از کتاب
معجم الاسماء الجغرافیه المستوبة علی خرائط المملکة العربیة، اثر
اسعد سلیمان برای توضیح در پاورقی آمده است.
۴. در آخر می‌توان گفت روش کار در اثر این گونه است که پس از آوردن نام مکان ویژگی محلی، فاصله آن تا مکان بزرگ تر، آثار باستانی که در سده‌های پیشین ساخته شده و برای
مردم آن جا باقی مانده است، مردانی بزرگ که از آن جا برخاسته‌اند، پیشامدهای بزرگ که در آن جا رخ داده، شاعران، خطیبان راویان حدیث و اطلاعات دیگر را تا آن جا که بدست آورده یاد می‌کند.
۵. ناشر در مقدمه که به معرفی اثر مؤلف پرداخته است، شماری کامل از منابع جغرافیایی و تاریخی و مراجع همگانی که برای نگارش مؤلف از آنها سود برده و تا اندازه ی ارزش معنوی هر یک را که کدام از دیگری اقتباس شده و طبقه بندی آنها را تا آنجا که می‌دانسته یاد می‌کند. افزون بر این، مرجع و شیوه برخی از جایگاه‌ها که برای شهری گماشته شده را در همان جایگاه آورده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
