اقلیم پارس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام کامل کتاب «اقلیم پارس آثار تاریخی و اماکن باستانی فارس»، اثری ارزشمند به قلم
سید محمدتقی مصطفوی درباره سرزمین
فارس به
زبان فارسی است.
این کتاب شامل شرح کلیه آثاری است که در تحقیقات
باستان شناسی اخیر فارس مورد توجه بوده است. کتاب مشتمل بر دو مقدمه ارزشمند به قلم علی اصغر حکمت و نویسنده، شش فصل، یک ذیل و یک ضمیمه است. به جز فصل ششم که از صفحات معدودی تشکیل شده، باقی فصول مفصل بوده و از دسته بندی‌های خوبی برخوردار است. در «ذیل»، مطالبی که نویسنده بعدها پس از نگارش متن کتاب بدست آورده، ذکر شده است. در «ضمیمه» نیز مطالب دیگری بیش از اطلاعات ذیل که نویسنده لازم دیده، در تکمیل مطالب کتاب بیاید درج گردیده است. استاد علی اصغر حکمت درباره ارزش کتاب می‌نویسند: «امتیاز خاصی که این کتاب بدان ممتاز و موصوف است، آن است که اکتفا به تحقیقات گذشته اسلاف و مشاهدات سابقان نشده و آن چه که در
زمان حاضر و حتی در حین تدوین کتاب اکتشاف شده و جدیدترین امور و تازه‌ترین مطالب را نشان می‌دهد».
در مقدمه کتاب، استاد
علی اصغر حکمت مطالب ارزشمندی در باب جغرافیای تاریخی
شیراز و
فارس مرقوم داشته و همه کسانی را که در باب فارس مطلبی نوشته یا شعری گفته‌اند، یاد کرده است. همچنین
آیات و
احادیث و
روایات و
اشعار فراوان در باب فضیلت رجال سرزمین
فارس از
قرآن و کتب فقهی و دواوین شعرا نقل کرده است. اقلیم پارس موقعیت طبیعی ویژه‌ای دارد. این سرزمین است که از
جنوب آن
خلیج فارس ، آن را از آسیب عرب محفوظ داشته، از
شمال و غربش
کوهستان بختیاری و
زاگرس ، چنانش در میان گرفته که راه عبور بر هر بیگانه‌ای بسته است و در
شرق هم
کرمان و
کویر کرمان بلا گردان فارس است. علاوه بر آن در هر کنارش، دره‌ها و تنگه‌هایی مثل دربند پارس دارد که لشکریان
اسکندر مقدونی را سال‌ها پشت دروازه می‌گذاشت.
قلعه ارجان و قلعه خرمه که یک
فرسنگ سر بالائی داشت و قلعه تبر و قلعه اصطخر و غیر آن در پناه همین کوه‌ها و کوهستان‌ها بود که سال‌ها صولت
عشایر آن بر دولت‌ها می‌چربید. عامل دیگر برتری، وضع اقلیمی این ناحیه است که آن سرزمین را بر اثر رطوبت و حاصلخیزی فراوان، سبز و خرم نگاهداشته و موجباتی فراهم کرده که
گاو و
گوسفند در آن جا براحتی بچرند. در این اثر بیشتر اشعار شعرای معروف و غیرمعروف فارسی و غیرفارسی ذکر شده است.
این فصل با عنوان از
اصفهان به
شیراز در چهار قسمت تدوین شده است. ۱. مناطق ایزدخواست تا
دشت مرغاب، ۲. دشت مرغاب، ۳. بین پاسارگاد و مرودشت ۴. مرودشت. اولین مطلبی که توجه خواننده را به خود جلب می‌کند، «ایزدخواست» است. نخستین اثر تاریخی که پس از ورود به خاک فارس می‌توان نام
برد، ویرانه‌های قلعه قدیمی ایزدخواست است که در ۱۴۱ کیلومتری اصفهان می‌باشد. در ادامه این فصل شهرهای مختلف مناطق مذکور و ابنیه تاریخ و مذهبی آن به ترتیب ذکر شده است. گنبد علی،
مسجد جامع ابرقو ، آرامگاه
کورش کبیر ،
تخت سلیمان ،
آتشکده پاسارگاد از جمله این آثار است.
در قسمت اول این فصل آثار تاریخی
شیراز معرفی شده است. برای معرفی آثار تاریخی شیراز ابتدا آن چه در دو جانب خیابان
دروازه قرآن است و سپس ابنیه و آثار دیگر این شهر تاریخی از
شمال رو به
جنوب را متذکر شده است. در پایان نیز ابنیه دوره
قاجاریه شیراز را به طور اجمال معرفی کرده است. قبر
خواجوی کرمانی و آثار مجاور آن، آرامگاه
حافظ ، هفت تن، آرامگاه
سعدی و ارگ کریم خانی از جمله اماکن این مناطق است. در قسمت دوم آثار تاریخی بیرون شهر شیراز ذکر شده است. نویسنده در تبیین اینکه چرا آثار بیرون شهر شیراز را جزو آثار این شهر آورده است، می‌نویسند: «به علت نزدیکی آن‌ها به شهر مناسب تر دید، توضیحات مربوط به آن‌ها را هم در این مورد ذکر نماید». این آثار شامل قصر ابونصر و برم
دلک در جانب مشرق و نقش
بهرام در گویم و آثار تاریخی مسجد
بردی در سمت مغرب و بقعه پیربناب در قسمت جنوب غربی خارج شهر شیراز است.
نواحی جنوب شرقی و مشرق فارس که شهرهایی؛ مانند:
نیریز ،
فسا ،
اصطهبانات ،
داراب ،
جهرم ،
لار و برخی نواحی شهرستان‌های مجاور خلیج فارس را در بر می‌گیرد، شامل آثار محدودی است. نویسنده با ذکر فاصله دقیق این مناطق از شیراز و دادن آدرس دقیقی که خواننده به راحتی بتواند، از این مناطق دیدن کند، موقعیت جغرافیایی این مناطق و ابنیه و آثار تاریخی آن را مشخص کرده است.
فیروزآباد در جنوب شیراز دارای آثار تاریخی بسیار مهمی، از
اردشیر بابکان نخستین شاهنشاه سلسله
ساسانی و فرزندش
شاپور اول است. از نظر اهمیت می‌توان، آثار تاریخی فیروزآباد را هم طراز با
تخت جمشید دانست؛ یعنی همان طور که آثار تخت جمشید یادگارهای عظیم منحصر به فرد
هخامنشیان است، آثار فیروزآباد نیز نشانه عظمت و قدرت و هنردوستی سرسلسله شاهنشاهان ساسانی به شمار می‌رود. دو مجلس نقش برجسته اردشیر بابکان، قلعه دختر، کاخ اردشیر بابکان، جاده عهد ساسانی، مجموعه ابنیه
آتشکده بزرگ عهد ساسانی از جمله آثار این منطقه است.
آثار تاریخی نواحی غربی فارس با شهر
کازرون آغاز شده است. در این شهر اثر تاریخی مهمی سراغ نمی‌رود، لذا نویسنده به معرفی بنای تاریخی واقع در خارج شهر کازرون؛ یعنی چهار طاقی آتشکده کازرون می‌پردازد. پس از آن به ترتیب آثار بالاده و جره و فراشبند، سرمشهد، بیشاپور و تنگ چوپان، ممسنی معرفی شده است.
در آخرین فصل کتاب آثار تاریخی
بوشهر و
جزیره خارک معرفی شده است. ذکر موقعیت جغرافیایی و تاریخچه بوشهر و توصیف ویرانه‌های باستانی ریشهر مطالبی است که در بخش اول آمده است. در بخش دوم نیز آثار تاریخی جزیره خارک؛ مانند: ویرانه‌های عبادتگاه‌های باستانی، بقعه میرمحمد و گورستان‌های پیش از
اسلام بررسی شده است. فارس از جهت داشتن تواریخ محلی از همه نقاط
ایران غنی تر است و ده‌ها کتاب در این باب می‌توان یافت که بیشتر آن‌ها در فهرست مآخذ اقلیم پارس معرفی شده و از آن جمله است: مزارات شیراز، آثار تاریخی شیراز، آثار تاریخی
مرودشت ،
آثار العجم ،
تاریخ پارس ، راهنمای اجمالی تخت جمشید. راهنمای تخت جمشید،
فارسنامه ابن بلخی،
کاخ آپادانا ،
تخت جمشید پروفسور اشمیت و ده‌ها سفرنامه و صدها مقاله و هزارها شعر و ترانه که برای فارس و شیراز ساخته و پرداخته شده است. وقتی نقشه کتاب اقلیم پارس را در خصوص آثار تاریخی فارس نگاه می‌کنیم، می‌بینیم در هر نقطه‌ای و در هر گوشه‌ای خاطره‌های هزار ساله و دو هزار ساله هست، از آباده و ابرقوه و ده بید گرفته تا بندر طاهری و نابند و کازرون و بوشهر و حتی جزیره خارک همه گواهان شکوه قرن‌های ما هستند. در واقع هر تلی (تپه) که در این شهر است، یک اثر تاریخی دارد و جالب اینکه اراده باستان شناسی تقریبا بیشتر این اماکن را ثبت کرده است و آقای مصطفوی نیز ذیل شرح هر اثر تاریخی توضیح داده‌اند که این اثر به شماره فلان جزء انبیه تاریخی ثبت شده است.
کتاب مشتمل بر تصویرها و نقشه‌های دقیقی است. فهرست تفصیلی مطالب در ابتدا و فهرست مآخذ،
اعلام و
اماکن ، نام‌های مذکور در مقدمه نیز در انتهای اثر نیز ذکر شده است. نویسنده در پاورقی نیز اطلاعات مفیدی درباره مطالب کتاب ذکر کرده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
