افضل التواریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«افضل التواریخ»، تالیف «افضل الملک میرزا غلامحسین خان شیرازی» است. در
سال ۱۳۱۴ هجری قمری از طرف
مظفرالدین شاه مامور نوشتن تاریخ دوره ی مظفری شد. میرزا غلامحسین خان پس از اتمام رساندن کتاب آن را افضل التواریخ نام نهاد و از این جهت خود افضل نیز به «افضل الملک» شهرت یافت.
افضل التواریخ، وقایع هر سال را جداگانه در یک مجلد تدوین و هر جلد را به چهار باب تقسیم کرده است. هر جلد خطبه و مقدمه جداگانه دارد.
جلد اول از آن رو که فقط وقایع ۴۳ روز از ۱۸
ذیقعده تا
ذیحجه سال ۱۳۱۳ ه. ق، سلطنت مظفرالدین شاه؛ یعنی از
زمان تاج گذاری تا پایان سال را در بردارد، مختصرتر است و ابواب جداگانه ندارد.
مولف گوید که شاه پس از تاج گذاری و پس از آنکه وی بخشی از کتاب اعلام الناس در وقایع خلفای عباسی را به او تقدیم کرد، او را مامور نگارش
تاریخ عصر خود کرد و موظف ساخت اخبار هر سال
کشور را در کتابی گزارش کند.
کتابی در تاریخ ۵ سال ۱۳۱۳- ۱۳۱۷ ه. ق از دوران پادشاهی
مظفرالدین شاه قاجار و از منابع دست اول برای این دوره تاریخی است.
این کتاب؛ شامل ۵ مجلد به شرح زیر است:
جلد اول حاوی وقایع جلوس مظفرالدین شاه است که در ابتدای آن اخبار مربوط به دربار و خاندان شاهی و سلام‌های اعیاد و تلگراف‌های درج شده که مظفرالدین شاه به پادشاهان دیگر کشورها فرستاده است.
سپس مطالبی در احوال شاه از دوران کودکی به بعد آمده است. و حوادث ۴۳ روز اول دوران
سلطنت مظفرالدین شاه نقل شده است. جلدهای دوم تا پنجم به ترتیب وقایع سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۷ ه. ق را دربردارد.
جلد اخیر هر چند؛ همانند سایر مجلدات این اثر مشتمل بر چهار باب است، در اواخر باب چهارم ناتمام مانده است. شاید دوری از دیوان و بروز حوادثی در داخل کشور مولف را از ادامه کار بازداشته است.
در بخش آخر هر مجلد وفیات آن
سال و مختصری از احوال درگذشتگان ذکر شده است. مولف در مواضع
متعددی از کتابش استطرادهای مفصلی دارد. چنانکه در باب دوم جلد چهارم، سرگذشت عباس میرزا ملک آرا و، در باب چهارم جلد دوم، شرح مبسوطی در جغرافیای ممالک ربع مسکون ذکر شده است.
از فصول دیگر در مجلدات افضل التواریخ، جغرافیای ایالات شش گانه
ایران ، ترجمه سفرنامه میسو بابن و هوسه فرانسوی، شرح حال صفی علیشاه و ترجمه بخش‌هایی از اعلام الناس بما وقع للبرامکه من بنی عباس یاد کردنی است. افضل الملک در مطاوی اثر خود، گاه اصطلاحات دیوانی را معنی و شرح می‌کند، تا پس از منسوخ شدن، برای آیندگان ناآشنا نباشد. نیز در هر مجلد افرادی را نام می‌برد که سمت‌های وزارت یا پیشکاری یا
حکومت ایالات را داشته‌اند یا به دریافت لقب یا عنوان جدید نایل گشته‌اند.
افضل التواریخ، در پرتو گرایش مولف آن به حق گویی، از اخبار مهم و پشت پرده خالی نیست. افضل الملک خود را از مورخان رسمی و متملق برتر می‌شمارد و به صراحت می‌گوید که از دوره صدرات امین السطان یا دیگر صدراعظم‌ها همچنان که از دوران معزولی آنان به انصاف سخن رانده است. هر چند این ادعا خالی از مبالغه نیست، شیوه این مورخ با سبک مورخان دیگر آن روزگار، چون هدایت به ویژه سپهر، فرق دارد. افضل الملک حتی در چند مورد، به انتقاد از
دولت و تلویحا از شاه پرداخته است، مضرات استقراض دولت
ایران از دول خارجه را برشمرده و از ایجاد مراکز صنعتی و کارخانه به دست کمپانی‌های خارجی انتقاد کرده است. به نظر او پیش از تاسیس کارخانه‌هایی مثل قندسازی یا کبریت سازی، کارخانه ماشین سازی و ریخته گری در ایران ایجاد شود تا به وارد کردن کلیه تجهیزات کارخانه‌های مذکور از خارج نیازی نباشد. وی از تمدن دولت غرب و استغراق آن در مادیات نیز انتقاد کرده است. همچنین افضل الملک به مواجب هنگفتی که رجال آن دوره دریافت می‌کرده‌اند، به سختی اعتراض کرده است. وی، ضمن تمجید از کفایت و بزرگی کسانی؛ چون عبدالحسین میرزا فرمانفرما، جاه طلبی‌های فراوان آنان را آماج فراون ساخته است. در افضل التواریخ، از ناصرالملک همدانی به نیکی و به عنوان یکی از سیاست مداران مطلع و بزرگ عصر مظفری یاد شده است. اظهار نظر جالب تر او درباره
دکتر مصدق است، در زمانی که وی در سال‌های آغاز جوانی و گمنامی بوده است.
وی می‌نویسند، میرزا محمدخان مصدق السلطنه را امروز، از طرف شغل، مستوفی و محاسب خراسان گویند؛ لکن، رتبه، حسب،
نسب ،
استعداد ،
هوش ، فضل، حساب دانی و عاملی این طفل که یک شبه ره صد ساله می‌رود، بالاتراز استیفای اول و محاسب بودن ایالات و ولایات است. هر شخص قابل و لایقی می‌تواند خود را با بضاعت مالی به استیفا و محاسبه نویسی ولایتی برساند، لکن مشارالیه مراتب دیگر دارند...
افضل الملک در
زبان فارسی تعصب داشت و در مواردی برای پرهیز از لغات خارجی، کلمات جدید پیشنهاد می‌کرد. در اثر خود
ضروت تشکیل فرهنگستان را برای جلوگیری از ورود بی رویه کلمات خارجی توصیه و وزیر علوم را به دلیل کوتاهی در تاسیس آن نکوهش کرده است.
این شخص برحسب دستخط مظفرالدین شاه مامور بوده است که هر سال وقایع سلطنت وی و اخبار مملکت را در کتابی فراهم آورد. جلد اول این کتاب در شرح وقایع نخستین مظفرالدین شاه؛ یعنی
سال ۱۳۱۳ ه. ق، است، که آن را جلوس مظفری نام نهاده، و جلد دوم را، که مربوط است به سال ۱۳۱۴ ه. ق، افضل التواریخ نامیده و جلد سوم مخصوص وقایع سال ۱۳۱۵ هق، است.
همین جلد سوم که با شرح عزاداری
محرم (۱۳۱۵) آغاز می‌شود، در کتابخانه اعزاز ثقفی، فرزند دکتر خلیل خان اعلم الدوله، موجود است و به اظهار جهانگیر قائم مقامی دوره چهار ساله این کتاب در کتابخانه مجلس شورای ملی وجود دارد.
سبک نگارش کتاب افضل التواریخ پخته و روان و دلکش است.
این اثر به اهتمام «سیروس سعدوندیان» و «منصوره ی اتحادیه» تصحیح گشته است. در پایان کتاب فهرستی از اعلام مذکور در کتاب ذکر شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
