اعجاز تشریعی قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
معجزه بودن
قرآن از جهت
قانونگذاری را اعجاز تشریعی قرآن گویند.
«اعجاز تشریعی» یکی از انواع
اعجاز محتوایی قرآن است که در برخی منابع با عنوان «اعجاز قانونگذاری» مطرح شده است؛ یعنی
بشر عادی قادر به انجام چنین کاری نیست. لذا بحث از اعجاز تشریعی
فرآن به منظور اثبات وحیانی بودن قرآن از راه تشریع قوانین جامع و متعادل در آن است.
مهمترین وجوه اعجاز تشریعی قرآن:
۱.
اسلام برخلاف بسیاری از
کیش‌ها قوانین خود را بر
میانه روی و
اعتدال بنا نهاده است.
۲. در جعل قوانین، هم به دنیا و هم به
آخرت توجه شده است.
۳. قوانین قرآن مخصوص
عصر و دورانی خاص نیست.
«ادموندبورگ» در این باره می‌گوید:
«قرآن یا قانون
محمدی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم … قانونی است که به عالی‌ترین
نظام قضایی و بهترین روش علمی و بزرگ‌ترین رسم
قانونگذاری ترتیب و تنظیم یافته است».
۴. در قوانین قرآن، ضمانت اجرایی خارج از
قانون نیست؛ بلکه جزء قانون و آن همان بیان و هشدار برای رجوع به
ایمان و ترس از نافرمانی خدا است.
از وجوه اعجاز
قرآن کریم که اخیراً برخی
مفسران بر آن تاکید کرده‌اند اعجاز تشریعی آن است از نظریات مربوط به این جنبه
اعجاز قرآن برمی آید که معتقدان به آن، فوق العاده بودن مجموع دستورالعملهای قرآن کریم در زمینه‌های فردی و اجتماعی زندگی بشر را، نشانه‌ای بر الهی بودن آن دانسته‌اند که نه قابل نقض است و نه صدور آن از جانب فردی امّی و تعلیم ندیده امکان پذیر.
تاکید بر این بعد از اعجاز قرآن کریم را برای نخستین بار در
تفسیر بلاغی می‌بینیم. وی در مقدمه
تفسیر آلاء الرحمن در بحثی کوتاه و کلی درباره وجوه مختلف اعجاز قرآن، اعجاز از جنبه
تشریع عادلانه و
نظام مدنی قرآن کریم را یاد کرده است.
بلاغی در تبیین اعجاز تشریعی قرآن بر دو نکته تاکید کرده است: نخست به ویژگی
رسول خدا اشاره می‌کند که در عصر خویش و از جهت محیطی که در آن رشد کرده و مردمی که در میانشان می‌زیسته همراه با عادتهای بدوی آنان، بشری عادی بوده است، بنابراین، با در نظر گرفتن این شرایط برای آورنده قرآن کریم و تامل و دقت در
احکام و
قوانین حقوقی و اجتماعی و خانوادگی، عادتاً برای چنین بشری عادی ممکن نیست بدون پشتوانه
وحی الهی ، جاعل قوانین باارزش و معقول موجود در قرآن کریم باشد.
سپس وی برای برجسته تر نشان دادن
احکام مدنی و
حقوقی قرآن کریم به برخی
احکام مخدوش و نامقبول و آمیخته به خرافات موجود در عهد قدیم و جدید اشاره کرده و خواننده را به مقایسه میان احکام قرآن کریم با عهدین فرا می‌خواند، با این حال، تفصیل بیشتر بحث را به بخشهایی از دو کتاب دیگرش
الهدی الی دین المصطفی و
الرحلة المدرسیه ارجاع می‌دهد.
همزمان با بلاغی،
رشیدرضا یکی از وجوه اعجاز قرآن را اعجاز در
علوم دینی و تشریع معرفی کرده است. به نظر وی
معارف الهی ،
اصول عقاید ،
احکام عبادات ،
قوانین ، فضایل و آداب و قوانین سیاسی، مدنی و اجتماعی قرآن کریم که با شرایط هر
زمان و مکانی سازگار است از ظاهرترین وجوه اعجاز آن است.
نکته قابل توجه در دیدگاه وی این است که افزون بر برتر دانستن قوانین و معارف قرآن کریم در مقایسه با احکام دیگر کتابهای آسمانی، به مقایسه احکام قرآن با دیگر قوانین موضوعه بشری نیز روی آورده است، با این حال او نیز مانند بلاغی شخصیت
رسول گرامی اسلام را که امّی و تعلیم ندیده بوده مورد توجه قرار داده و این همه را نشانه وحیانی بودن معارف و قوانین و احکام قرآن کریم معرفی کرده است.
همزمان با طرح این آرا جریان فکری دیگری در میان برخی
دانشمندان شیعی ، چون
میرزا مهدی اصفهانی و
شیخ مجتبی قزوینی شکل گرفت که منحصراً اعجاز در علوم و
معارف و احکام قرآن کریم را اعجاز معرفی کرده و
آیات تحدّی را به همین بُعد از اعجاز ناظر دانسته است
نظریه اعجاز تشریعی، پس از این از سوی قرآن پژوهان پیگیری شد، چنان که اعجاز در تشریعیات قرآن کریم و قوانین و احکام این کتاب آسمانی در آثار
علامه طباطبایی و
خویی از شاگردان بلاغی، انعکاس یافته و پس از این دو نیز در آثار دیگران بر آن تاکید و به طور مبسوط تری به بحث گذاشته شده است
در میان قرآن پژوهان عرب نیز پس از رشیدرضا،
زرقانی در معرفی چهارمین وجه اعجاز در بحث «وفاؤه بحاجات البشر» به زمینه‌های متنوع و مختلفی از تشریعیات قرآن کریم اشاره کرده و در استدلال برای اثبات آن بر مقایسه میان احکام فردی و اجتماعی قرآن با قوانین مصوب در
کشورهای غربی تاکید ورزیده است
برخی از دیگر قرآن پژوهانی که به این بعد از اعجاز قرآن پرداخته‌اند،
وهبة زحیلی در
القرآن الکریم بنیته التشریعیه ،
علی احمد بابکر در الاعجاز التشریعی فی القرآن،
اسماعیل ابراهیم در القرآن و اعجازه التشریعی و قره داغی در الاعجازالتشریعی فی القرآن والسنه هستند که هریک کتابی مستقل در تبیین اعجاز تشریعی قرآن کریم سامان داده‌اند.
این پژوهشگران، اثبات اعجاز تشریعی قرآن کریم را بر اموری چند از قبیل امّی بودن پیامبر اسلام، مقایسه احکام قرآن با احکام عهدین، مقایسه احکام قرآن با قوانین مدون بشری رایج در جوامع پیش از اسلام، نیز قوانین رایج در جوامع پیشرفته غربی، مبتنی ساخته و برای تشریعیات قرآن و قوانین فردی و اجتماعی آن نسبت به سایر قوانین، ویژگیها و امتیازاتی را برشمرده‌اند.
برخی از این ویژگیها عبارت‌اند از: ملایم بودن با فطرت بشری، متناسب بودن با تواناییهای انسان، به گونه‌ای که نه موجب اختلال نظام زندگی انسان شود و نه موجب عسر و حرج باشد، سازگاری با سنن صحیح اجتماعی و عدم تنافر با طبع آدمی، برخورداری از ضمانت اجرایی، سازگاری با عقل و علم، اعتدال و در نظر گرفتن مصلحت فرد و جامعه
دو ویژگی دیگر تشریعیات قرآن کریم، مهم تر تلقی شده است:
۱ . مبرّا بودن آن از هرگونه گرایش انحرافی از قبیل
افراط و
تفریط ، یا ناسازگاری با
عقل و
فطرت و
علم و آمیختگی با خرافات با اینکه احکام تشریعی قرآن کریم در مقطع زمانی ومکانی خاص و در محیطی با اقتضائات و شرایط ویژه صادر شده است و پاسخگوی نیازهای متناسب با محیط و فرهنگ خاصی بوده؛ اما آن شرایط و مقتضیات، تشریعیات قرآن کریم را به زمان و
مکان و
فرهنگ خاصی، محدود نساخته است چیزی که تاکنون در هیچ یک از قوانین وضع شده به دست انسانها مشاهده نشده است
۲ . جامعیت احکام و تشریعیات قرآن کریم که درباره حیات انسان، سه بعد را که لازمه زندگی اجتماعی وی در این جهان است، رعایت کرده: رابطه انسان با شئون فردی و شخصی خود، رابطه وی با جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند و رابطه وی با آفریدگارش که
اخلاق و
معنویت و
کرامت انسانی نیز در همین راستا مطرح می‌شود این درحالی است که قوانین بشری، تنها شئون اجتماعی زندگی انسان را جهت بخشیده و از بقیه شئون آن، به ویژه رابطه انسان با پروردگارش به کلی غفلت ورزیده است این بعد سوم، زندگی انسان را کاملا متعادل ساخته و از انحصار در محدوده نیازهای جسمانی درآورده و به انسان چهره ملکوتی می‌بخشد.
تشریع عبادات در اسلام به گونه‌ای
پاک و خردپسند و موافق با فطرت اصیل انسانی عرضه شده و
ادعیه و
اذکار آن حاکی از توحیدی ناب و معنویتی پاک است و غرض اصلی از تشریع آنها
طهارت درون انسان و رشد و تکامل اوست.
ابواب معاملات و درکنار آن
احکام اجتماعی اسلام ، آن اندازه گسترده و فراگیر است که مایه حیرت دین پژوهان گردیده و اصولا شریعتی به این گستردگی که همه ابعاد حیات جامعه را زیر دیدگاه خود قرار داده و در هریک، نظر داده باشد در دست نیست.
بنابراین، مقصود معتقدان به اعجاز تشریعی قرآن این نیست که در هیچ یک ازقوانین وضع شده از سوی بشر، یا احکام و قوانین تشریع شده در سایر
ادیان ، قوانینی همانند احکام و قوانین موجود در قرآن کریم یافت نمی‌شود، بلکه مقصودشان این است که مجموعه احکام و قوانین قرآن کریم در جهت تکامل و سعادت بشر بوده و هیچ یک از آنها انحرافی، آمیخته به خرافات، خارج از اعتدال، یک سو نگرانه و قابل نقض نیست.
هنگامی که این ویژگیها و ویژگی جامعیت احکام قرآن که در همه شئون فردی و اجتماعی زندگی بشر نظر داده، در کنار ویژگی آورنده آنها که فردی امّی و تعلیم ندیده بوده، در نظر گرفته شود، اعجاز قرآن کریم از این بعد ثابت می‌گردد.
در زمینه جامعیت احکام قرآن، گفتنی است که برخی قرآن پژوهان، سنت قطعی رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را که در مقام تبیین و تفصیل احکام قرآن یا تاسیس احکام جدید بوده نیز مشمول اعجاز تشریعی قرار داده اند
در این میان
صبحی صالح بر نظریه اعجاز تشریعی خرده گرفته و معتقد است که به این وجه از اعجاز قرآن
تحدّی نشده است.
وی همگام با نظر مشهور، معتقد است چون تحدّی قرآن ناظر به اعجاز بیانی است، نمی‌توان از اعجاز تشریعی قرآن دفاع کرد.
برخلاف دیدگاه وی، به نظر می‌رسد دست کم برخی آیات تحدّی ناظر به جنبه‌های معارفی و معنایی قرآن کریم شامل
تشریعیات باشد
و معتقدان به اعجاز تشریعی در همه موارد، آن را در کنار اعجاز در معارف قرآن در نظر گرفته اند
برخی دیگر نیز دایره احکام را چندان گسترده دانسته تا شامل احکام دینی،
اعتقادات و معارف و اخلاق نیز بشود
نظریه اعجاز تشریعی، گرچه در زمان معاصر مطرح گردیده؛ اما اصل طرح آن ریشه تاریخی دارد و نخستین نظریات در این باره را در آثار مفسران کهن می‌توان مشاهده کرد، چنان که باقلانی (م۴۰۳ ق) در اعجازالقرآن در بحث «ما فی القرآن من الشریعة والاحکام» به همین جنبه از اعجاز قرآن نظر داشته است
؛ نیز قرطبی
(م۶۷۱ ق)، ابن جزی
(م۷۴۱ ق) و
آلوسی (م۱۲۷۰ ق) احکام قرآن را از جمله وجوه اعجاز آن معرفی کرده‌اند چنانچه احکام قرآن را بخشی از معارف آن بدانیم در این صورت از مفسران بیشتری در گذشته می‌توان نام برد که به اعجاز تشریعی اشاره کرده‌اند.
آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ ابواب الهدی؛ الاعجازالتشریعی فی القرآن والسنه؛ اعجاز القرآن، باقلانی؛ برهان رسالت؛ بیان الفرقان؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ التسهیل لعلوم التنزیل؛ تفسیر المنار؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ التمهید فی علوم القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ علوم قرآنی؛ فقه پژوهی قرآن؛ القرآن الکریم بنیته التشریعیة و خصائصه الحضاریه؛ قرآن و آخرین پیامبر؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن؛ المیزان فی تفسیرالقرآن.
دائرة المعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله اعجاز تشریعی قرآن کریم فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «اعجاز تشریعی قرآن».
