اعجاز القرآن و منهج البحث عن التمیز (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اعجاز القرآن و منهج البحث عن التمیز (الموازنه)» تالیف دکتر محمد ابراهیم شادی استاد
بلاغت و نقد ادبی
دانشگاه الازهر میباشد.
محوریت بحث پیرامون مشخصات
قرآن با مقایسه بین اسلوب قرآن و کلام علمای متقدم و متاخر در
اعجاز قرآن و کیفیت این بحثها و ثمره آنهاست. پرداختن به بحثهای اعجاز بیانی قرآن در عصر حاضر را به خاطر وجود تالیفاتی که جنبه معارضه با قرآن دارد مثل
انجیل جدید به
زبان عربی فصیح، ادعای
غلات شیعه بر حذف شدن عمدی بعضی از
سوره‌های قرآن در عهد
عثمان و ذکر سورهایی در مولفاتشان، ادعای بعضی مولفین اجنبی مبنی بر این که قرآن تالیف
حضرت محمد صاست، ضروری دانسته و مقایسه بین قرآن وکتاب مقدس را برای تبیین اینکه کدامیک شبیه تر به کلام
الهی و کلام عادی هستند و احتمال تحریف در آنها میرود؟! و مقایسه بین قرآن و شعر عربی قدیم جهت تبیین خصوصیات معنایی و بنایی قرآن لازم برمیشمارند.
پس از مقدمه مطالب در چهار فصل تدوین شده که در فهرست تفصیلا ذکر شده است. مولف در رد ادعاهای بی مورد علیه قرآن، اهتمام به مقایسه آن با کلام قدما و
احادیث نبوی داشته و سعی در اقناع دیگران به تفاوت قرآن با سایر سبکهای بشری بواسطه تعقل داشته، و نتیجه آن اثبات وحیاتی بودن قرآن میباشد.
نگارنده معتقدند
تحدی قرآن متوجه جمیع مردم است نه قوم
عرب چرا که قرآن فقط برای اعراب نازل نشده است. مولف با دلیلهای علمی درصدد بیان خصوصیات ممیزی اسلوب قرآنی به واسطه مقایسه قرآن با سایر سبکهاست. ایشان بهترین روش برای درک اعجاز قرآن را روش موازنه میداند و مینویسد: اولین کسی که در این زمینه مطالبی را مطرح کرده «
رمانی» سپس «باقلانی» و «عبد القاهر» و... هستند. در عصر حاضر نیز تالیفات زیادی در اعجاز قرآن دیده میشود لیکن با خواندن این تالیفات متوجه میشویم که اینها یا تاریخی، برای ایده ی اعجاز قرآن هستند یا بحث از ابزار اعجاز قرآن دارند، نه بیان خود اعجاز،
در ادامه به بررسی ریشه موازنه نزد پنج تن از قدما پرداخته و مینویسد: ۱. «
رمانی» اکثر افکار او در اعجاز قرآن و مطالب وی در تحلیل اساس موازنه است که در باب
ایجاز به آنها اشاره کرده است بدین جهت که ایجاز از روشنترین زوایای تفاوت اسلوب قرآنی با اسلوب کلام عرب میباشد. با مراجعه به کلام
رمانی در تمامی بابها مثل
جناس تصریف،
تضمین،
بیان و... میفهمیم به صورت اشاره کلامش پیرامون تمیز
نص قرآن با کلام مردم است. ۲. «خطابی» قرآن را
معجزه میداند چرا که با فصیحترین الفاظ در بهترین نظم، متضمن صحیحترین معانی است. ایشان به بررسی روش نظم تالیفات ادبی و مقایسه آنها با سبک قرآن پرداخته زیرا که به عقیده او تنها وسیله اثبات تفاوت و برتری قرآن و ساقط کردن
نصوص معارض آن موازنه است. موازنه او در سبک، فرقهای معنوی، سطح فکری صاحب کلام، فرقهای بیانی، اثر آن کلام و... میباشد. ۳. «باقلانی:» عقایدش در کتاب «دلائل الاعجاز» برگرفته از
رمانی و خطابی و تلاشهای او در تفصیل و کشف پیچیدگیهای افکار آن دو است. لکن باقلانی توجه خاصی به بحث موازنه دارد، ایشان در هر ایده‌ای که جهت بیان اعجاز مطرح میکنند نظیری از کلام عرب می‌آورد تا میزان تفاوت بین قرآن و کلام عرب مشخص شود، اخبار از امور غیبی را نیز از وجوه اعجاز بر شمرده لکن در بیان وجوه اعجاز، تکیه‌ای بر این مورد ندارد. ۴. «عبد القاهر» از مقدمه کتاب او در «دلائل الاعجاز» میتوان فهمید که هدف او در همه مباحث بیان تفاوت قرآن با سائر کلامهاست، ایشان هم موازنه را به عنوان تنها راه کشف فرق و وسیله اظهار وجوه تفاوت قرآن حائز اهمیت دانسته و با جستجوی کلام و اشعار عرب و استخراج نظم آنها و جستجوی قرآن به جهات تبیین خصوصیات نظم آن اشاره میکند. ۵. «ابن ابی الاصبع» مباحثی در تقریر حقیقت اعجاز دارد و ابزار بلاغی را مدخل معرفت تفاوت قرآن با سایر کلامها میداند. این مسئله در بسیاری از تحلیها و دیدگاههای او در استخراج اسرار
آیات قرآن و خصوصیات بلاغی به
چشم میخورد، سعی در اثبات وجوه تمایز اسلوب قرآنی با سائر سبکهای عرب دارد. او در تدوین کتاب «بدیع القرآن» از بسیاری از کتب قدما در نقد ادبی، شعر، نثر،
علم بدیع، اعجاز و
نظم قرآن و موازنه بهره جسته است. او موازنه را مقارنه معانی جهت شناخت نظم بهتر میداند.
فصل دوم به ثمره‌های موازنه پنج تن از کسانیکه در اعجاز قرآن مطالبی دارند اشاره شده است. ۱. رافعی: به عقیده مولف کسیکه کتاب «اعجاز القرآن» را مطالعه کند متوجه میشود که رافعی، افکار قدما را با اجتهاداتش درآمیخته است، وجوه اعجاز نزد او را میتوان به دو قسم، تقسیم کرد الف: وجوهی که در آنها تاثیرش از قدما بیشتر از اجتهادات او به چشم میخورد. ب: وجوهی که اجتهاداتش بیشتر است. رافعی با بررسی نصوص قرآنی و سایر آثار معتقد است اسلوب قرآن منحصر به فرد بوده و بدین جهت وضع
انسان نمیباشد و اگر چنین بود باید مطابق اسلوب عرب نازل می‌شد. ۲. عبدالله دراز: ایشان در «النبا العظیم» به راه کشف اعجاز پرداخته وبا بحث از ابزارهای شناخت تفاوت اسلوب قرآنی که در کلام فصحاء یافت نمیشود و تبیین وجوه اعجاز پرداخته است گرچه ایشان فقط به تحلیل شواهد قرآنی اشاره و اسرار قرآن را بدون موازنه ارائه داده‌اند ولی کلام او دلالت بر استفاده اش از موازنه میکند. ایشان در اعجاز لغوی و علمی قرآن، خواص صوتی و دقت در تعبیر معانی را بررسی کرده‌اند. ۳. در ادامه به روش سید قطب و احمد دیدات و روش موازنه بین محمود شاکر و مالک بن نبی اشاره کرده‌اند.
فصل سوم به موازنه‌های تطبیقی جهت بیان تفاوتهای قرآن و شعر، قرآن و احادیث نبوی، قصه
یوسف در قرآن و کتاب مقدس و اثبات عدم تحریف قرآن به واسطه موازنه پرداخته است. فصل چهارم به مهمترین اسباب اعجاز که خصوصیات معانی قرآن، ترتیب معانی قرآن، حلقه‌های وصل قرآن (ترکیب آخرین حرف کلمه قبلی با اولین حرف از کلمه بعدی که صوت خاصی از آن ایجاد میشود)، خصوصیات فواصل قرآنی (کلمه آخر آیه با کلمه اول
آیه بعدی)، خصوصیات بنایی سوره‌های قرآن که هرچه قدرهم معانی آنها متباعد باشد اما رابطه ی محکم بین آنها وجود دارد و سبک و جنبش آنها تفاوت ندارد و سایر خصوصیات در ترتیب و
نزول قرآن که بر
صفات الهی دلالت میکند، اشاره شده است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
