اصفهان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب اصفهان اثر
لطف الله هنرفر می‌باشد. کتاب درباره
تاریخ و
جغرافیا ،
رجال ، نویسندگان،
شاعران ، آثار تاریخی، مکان‌های مقدس و سنت‌ها و آداب و رسوم و محلی اصفهان سخن می‌گوید.
انگیزه مؤلف چنانکه در مقدمه نوشته «کتاب حاضر برای استفاده
جوانان نوشته شده و تا حد امکان از تفصیل مطالب خودداری شده است. آرزو دارم که این کتاب راهنما و راهگشای جوانان در جهت شناسایی اصفهان می‌باشد». تاریخ نگارش پانزدهم
آبان ۱۳۴۶ در مقدمه رقم خورده است.
کتاب از مقدمه و پنج فصل تشکیل یافته است. فصل اول به موقعیت طبیعی و جغرافیایی
اصفهان می‌پردازد. فصل دوم، نظری به تحول نهای تاریخی این
شهر دارد. فصل سوم، سخن از آثار تاریخی مشهور اصفهان است. فصل چهارم، به معرفی اصفهان در دوره معاصر می‌پردازد و آخرین فصل شرح حال مشاهیر، حکما،
فیلسوفان ،
عارفان ، دانشمندان و مورخان این شهر آورده می‌شود.
مقدمه، معرفی اصفهان به صورت موجز و مختصر است و این طلیعه‌ای است برای مطالبی که در فصول بعدی از آنها صحبت خواهد شد و دیگر از انگیزه مؤلف برای تدوین در مقدمه سخن گفته شده است.
فصل اول، به بررسی موقعیت طبیعی و جغرافیایی اصفهان می‌پردازد. اصفهان منطقه نسبتا کوهستانی و وسیعی است به مساحت ۴۰۳/ ۱۹۷ کیلومتر. حدود این شهر از
شمال به شهرستان‌های
اردستان ،
کاشان و از
جنوب به شهر
گلپایگان ، از
مشرق به شهرستان
نائین و از مغرب به شهرستان
فریدن محدود است. از نظر طول و عرض جغرافیایی، قدما اصفهان را بر حسب طول و عرض از اقلیم سوم گرفته‌اند. ارتفاع از سطح
دریا بین ۱۴۷۵ تا ۱۵۸۴ متر ضبط شده است. از نظر پستی و بلندی اصفهان و در مرکز
ایران واقع شده و منطقه‌ای نسبتا کوهستانی است که از سمت مغرب، در طول دره وسیعی که بستر
زاینده رود است، به وسیله کوه‌های مرتفع محصور است. ارتفاعات نزدیک شهر، دنباله ارتفاعات شاه کوه لنجان در جنوب اصفهان به دو رشته کوه کم ارتفاع صفه و بابا سعید متصل می‌شود که جهت آنها از جنوب به مشرق است. در ۲۵ کیلومتری شمال غربی اصفهان، کوه‌های سید محمد واقع شده است. ارتفاعات شمال اصفهان چاله سیاه در ۳۵ کیلومتری شمال غربی اصفهان ختم می‌شوند. اندکی دورتر، شمال
جلگه اصفهان را کوه‌های
نطنز و قرود
کاشان محدود می‌کند و
کوه معروف
کوکس به ارتفاع ۳۳۵۰ متر در ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان واقع شده است. ز گردنه‌های معروف اطراف، می‌توان گردنه گاومیش، گردنه رخ و گردنه مورچه خورت و از تنگ مشهور، می‌توان تنگ بیدکان (
راه شوسه اصفهان به
شهرکرد از این تنگ می‌گذرد)، تنگ لاشتر (راه شوسه اصفهان به شهرضا از این تنگ می‌گذرد) و گردنه آب نیل بین اصفهان و قریه پیر بکوان نام برد.از نظر فصل این شهر چهار فصل است، از نظر
آب و هوای اصفهان بیشتر صاف و آفتابی است و پیوسته باد معتدل در آن در حال وزیدن است. طبیعت اصفهان در دو زمان جلوه خاص دارد: یکی در ماه
اردیبهشت و دیگر در اواخر
مهر ماه، درجه حرارت، میزان بارندگی، شهر
سرمه و زعفران، زاینده رود و تقسیم آب آن طبق طومار معروف شیخ بهایی، پل‌های زاینده رود، محصولات کشاورزی و میوه‌ها، انواع درخت‌ها، پرندگان، حیوانات وحشی و اهلی، مراتع و جنگل‌ها، معادن، و در آخر از ناحیه‌های (بلوک) اصفهان با اسامی قدیمی و تاریخی آنها؛ مانند ناحیه چی، ناحیه، قهاب، ناحیه کوهپایه، ماربین و لنجان و در پایان از
نجف آباد ، چهارمحال، شهر منا (قمشه سابق) و
اردستان و زواره صحبت می‌شود.
در فصل دوم نویسنده به تحول‌هاى تاريخى شهر اصفهان پرداخته است. شهر تاريخى اصفهان، كه به موجب گفته ها و نوشته هاى
شرق شناسان و
باستان شناسان و ايران شناسان مشهور دنيا يكى از سه شهر معتبر تاريخى رديف اول جهان به شمار مى رود و نام آن بويژه در
جهان اسلام شهرت خاص دارد.
فصل سوم، آثار تاریخی اصفهان که عبارت از
مسجد جمعه اصفهان، میدان تاریخی،
نقش جهان ،
مسجد شیخ لطف الله ،
مسجد شاه ،
عمارت علی قاپو ،
کاخ چهلستون و
مدرسه چهار باغ است. مؤلف به توصیف و تاریخ آنها می‌پردازد و از سبک‌های مختلف معماری که در ساختن آنها به کار رفته و انواع
خطوط کوفی ،
ثلث و
نستعلیق که در نوشتن کتیبه‌های مورد استفاده قرار گرفته صحبت می‌شود. بعد از این آثار، پل‌های این شهر که مجموعه‌ای جالب در آثار تاریخی اصفهان محسوب می‌شود و در دوره‌های مختلف ساخته شده‌اند وسیله ایاب و ذهاب ساکنان شرق و غرب بستر زاینده رود بوده، معرفی از محل و موقعیت جغرافیایی آنها و تاریخ ساخت آن بحث می‌شود. پل‌ها عبارت از پل شهرستان، پل الله وردی خان و
پل خواجو . یکی دیگر از آثار و بناهای تاریخی این شهر، گردشگاه چهار باغ است. از سال ۱۰۰۶ هجری که اصفهان به عنوان پایتخت
شاه عباس اول انتخاب تا ۱۰۲۵ که شاه عباس آن طور که می‌خواست، گردشگاه چهار باغ آراسته شد، فعالیت‌های قابل ملاحظه‌ای در این خصوص صورت گرفت. در آن سال دستور داده شد، از محل دروازه دولت (مقابل کاخ فعلی شهرداری) تا دامنه کوه صفه (دروازه شیراز) خیابان طویل و عریضی مشجر شود. در حقیقت چهار باغ به جای این که باغ باشد، خیابان شد و از حیث هئیت و ترکیب طوری است که بیشتر برای محل گردش و تفرج بود تا برای رفت و آمد. «پیتر ودولاواله»، سیاح معروف ایتالیایی می‌نویسد: «طول این خیابان سه میل و پهنای آن دو برابر خیابان رم است. علاوه بر این‌ها، گوشه به گوشه در فاصله‌های معین» مقابل بناهای بسیار زیبا در وسط خیابان، حوض‌های بزرگ، آب با تناسب صحیح و اشکال مختلف بدون لبه دیده می‌شود.» از آخرین آثاری که از آن صحبت می‌شود، جلفای اصفهان است.
ارامنه مقیم اصفهان در ساحل جنوبی زآینده رود، از فرزندان ارامنه‌ای به شمار می‌روند که در دوره پادشاهی شاه عباس اول به فرمان او از مسکن اصلی خود جلفا در کنار نهر
ارس به
پایتخت او
کوچ داده شدند. از آنجا که این ارامنه بر اثر کار و تجارت در این شهر ثروتمند شدند، به ساختن خانه‌ها و کاروانسراها و کلیساهای بزرگ همت گماشتند. کلیسای معتبر وانک دارای موزه‌ای است که جنب
کلیسا و در شمال آن واقع شده و دارای سالن‌های متعدد رایشاء و آثار تاریخی است، قبرستان ارامنه در جنوب جلفا و در دامنه کوه صفه قرار دارد. در پایان «منارجنبان» که یکی از بناهای تاریخی جالب اصفهان و در فاصله شش کیلومتری مغرب این شهر واقع شده است، معرفی و تاریخ آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. مشخصات آثار تاریخی موجود و مشهور اصفهان به اجمال در جدولی به آخر این فصل ضمیمه شده است.
فصل چهارم، اصفهان
دوره معاصر را مورد کنکاش قرار می‌دهد. این شهر که در اواخر دوره
صفویه به اوج وسعت و زیبایی رسیده بود، پس از انقراض
سلطنت شاه
سلطان حسین و تسلط افغان‌ها در
محرم ۱۱۳۵ دوره سقوط و انحطاط این شهر شروع شد. «پیرلوئی» سیاح و نویسنده فرانسوی که در سال ۱۳۲۱ به اصفهان
مسافرت نموده می‌نویسد: «اصفهان پس از تحمل بار محنت این حمله که سکنه آن هفتصد هزار به شصت هزار تقلیل داده، دیگر عظمت خود را از سرنگرفته است.» از دیگر عواملی که موجب از بین رفتن اهمیت و اعتبار این شهر شد، انتقال پایتخت به
شیراز و
تهران در دوره
حکومت زندیه و
قاجار بود و این وضع تا عصر
پهلوی بدل منوال بود. اما در این دوره اصفهان از هر طرف توسعه یافت و خیابان‌ها و میدان‌های جدید در آن به وجود آمد. مخصوصا این توسعه و گسترش از مشرق به مغرب اصفهان امروز را از حدود اصفهان (جی) دورتر نموده، به طرف مغرب ناحیه (ماربین) را فراگرفته است. اصفهان دوره معاصر با توسعه و گسترش از چهار جهت توانست، اقبال خود را که در آخر دوره
صفویه افول نموده بود، دوباره بدست آورد و مقام شایسته خود را در بین شهرهای دیگر ایران و سایر ممالک باز کند. امتیاز این شهر نسبت به شهرهای دیگر ایران از جهات آب و هوا، آثار تاریخی و صنایع محلی (صنایع دستی قدیم و امروز) قابل توجه است. از تاسیساتی که در دوره معاصر در این شهر احداث شده، می‌توان از
تونل و
سد کوهرنگ نام برد که آب کوهرنگ را به زاینده رود متصل نموده است (۱۳۳۲).
در فصل پنج شرح حال مشاهیر، حکما،
فیلسوفان ، عارفان و
فقهاء و دانشمندان این شهر آورده می‌شود؛ از جمله
علی بن سهل ازهر اصفهانی (متوفای ۲۸۰ هجری قمری)،
ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ تا ۳۶۰)
حمزه اصفهانی ،
ابوعلی مسکویه (۴۲۰)،
حافظ ابونعیم (۴۳۰)،
اسماعیل بن عباد (۳۸۵)،
راغب اصفهانی (۵۶۵)، یا بابا رکن الدین (۱۲۷۰)،
میرفندرسکی (۱۰۵۰)، حزین (۱۱۲۷)،
ملا محراب (۱۲۱۷)،
محمد علی فروغی (ذکاء الملک)، هاتف (۱۱۹۸) و نشاط (۱۲۲۴). از فقهای نامدار و مشهور این شهر می‌توان به،
ملا محمدتقی مجلسی (۱۰۳۱)،
آقا حسین خونساری (۱۰۹۰)
فاضل هندی (۱۱۳۷) و
محمدباقر مجلسی (۱۱۱۰) و دیگران که شرح حال آنها در اثر درج شده است.
پاورقی‌های این اثر، شامل معرفی بعضی از اعلام که در متن ذکر شده است، می‌باشد. همچنین در متن سرشمارهایی آمده که آدرس آنها در پاورقی درج شده و بعضی از مصادری که در متن مطالب از آنها اخذ شده است، در پاورقی آدرس ذکر شده است. در اثر تصاویری از بناها و آثار تاریخی و صنایع همچنین جداول از کارخانه‌هایی که در این شهر احداث و مشغول فعالیت هستند، جمع آوری شده است. در اول کتاب فهرست موضوعات درج شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
