اصفهان دارالعلم شرق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب اصفهان دارالعلم شرق، اثر
سید مصلح الدین مهدوی متوفی ۱۳۷۴ ه. ش است که پیرامون مدارس دینی شهر اصفهان به
زبان فارسی نوشته شده است.
کتاب حاضر؛ شامل سه بخش است که در بخش اول پیرامون مدارس دینی اصفهان، بخش دوم مدارس در آیینه سفرنامه‌ها و بخش سوم به معرفی مرحوم مهدوی که طی مصاحبه او انجام گرفته، می‌باشد.
اصفهان در تاریخ
فرهنگ و
تمدن درخشان
ایران ، جایگاهی شایان توجه دارد. مدارس علمی گوناگون این
شهر ، یکی از مظاهر مهم فرهنگ آن است.
مدارس اصفهان همانند مدارس، دیگر شهرهای اسلامی وابسته به
مساجد بوده است. از جمله مساجد این شهر، که همواره نقش فعالی در زمینه ی فرهنگ و تعلیم و تربیت داشته‌اند، می‌توان از
مسجد جامع کبیر (عتیق) و
مسجد جامع صغیر (جورجیر) یاد کرد. در اواخر
قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری فضاهای مدارس از مساجد جدا شد. قدیمی‌ترین مدرسه اصفهان به نام علاءالدوله کاکویه در قرن چهارم هجری در محله دردشت و نزدیک
مسجد شفیعیه بنا گردید که محل تدریس
ابن سینا بود. بنای یاد شده، معروف به قبه ابوعلی سینا است که
مدرسه علایی هم نامیده می‌شود.
از قرن چهارم تا قرن ششم هجری، اصفهان چنان شکوه و عظمت یافت که آن را دارالعلم می‌گفتند. در آن دوره، مدارس متعددی در این شهر ساخته شد و طالبان علم از سراسر کشور به آن جا آمد و شد داشتند. مهم‌ترین مدارس آن دوره،
مدرسه نظامیه است. تاسیس مدرسه نظامیه از مهم‌ترین اقدامات علمی
خواجه نظام الملک طوسی در اصفهان بود. این مدرسه موجب رونق نهادهای علمی و فرهنگی اصفهان شد. پشتوانه‌های مالی نظامیه باعث تاسیس کتابخانه‌ای غنی گردید که محققان و دانشجویان همواره از آثار آن سود می‌جستند. اوج گسترش مدارس در اصفهان در روزگار
صفویه بود. این دوره را می‌توان دوره ایجاد مدارس در اصفهان لقب داد. بنا به گفته دکتر سیروس شفقی، نویسنده کتاب
بازار بزرگ اصفهان ، از آن دوره تا دوره
مشروطیت ، ۵۳ مدرسه در اصفهان بنا گردید که تعداد قابل توجهی از آنها هنوز هم پابرجا است. در اصفهان عصر صفویه، ۳۶ مدرسه دارای موقوفاتی بوده که از این تعداد، ۱۶ مدرسه رونق فراوانی داشته است. مهم‌ترین و زیباترین مدرسه ی این دوره، مدرسه ی چهارباغ بود که
مدرسه سلطانی و مدرسه مادر شاه نیز نامیده می‌شد. این مدرسه، آخرین بنای تاریخی باشکوه عهد صفویه در اصفهان است که در روزگار شاه
سلطان حسین (۱۱۱۶- ۱۱۲۶ ق) برای تعلیم
طلاب علوم دینی ساخته شد. از دیگر مدارس دوره صفویه می‌توان از مدرسه جده کوچک، مدرسه جده بزرگ، مدرسه ذوالفقار، مدرسه ملاعبدالله، مدرسه نوریه و مدرسه ساروتقی نام
برد. مهم‌ترین مدرسه اصفهان در دوره
قاجار ،
مدرسه صدر است که به دستور حاج محمدحسین خان امین الدوله، صدراعظم
فتحعلی شاه ، ساخته شد. این مدرسه یکی از زیباترین مدارس دینی اصفهان است. از اواخر دوره ی قاجار، مدارسی به سبک نوین در ایران پدید آمد که در اصفهان نیز مسیر این مدارس و مدارس قدیم از هم جدا شد. بیش تر مدارس قدیمی اصفهان، وقفی بوده‌اند و هزینه ی قابل توجهی از این مدارس از درآمد موقوفات تامین می‌گردید. این مدارس اغلب دارای کتابخانه‌های مستقلی بودند که انسان‌های خیر، کتابخانه‌های شخصی خود را به آنها اهداء می‌کردند.
ویژگی مهم این اثر این است که کلیه مدارس دینی اصفهان در قرون اسلامی را معرفی کرده است؛ از بسیاری از این مدارس تنها نامی باقی مانده که استاد، با تحقیق و تفحص از منابع استخراج و با ذکر خصوصیات آورده است. نسل حاضر هنگامی که با نام و گسترش مدارس در اصفهان روبه رو می‌شود، ناخود آگاه عظمت فرهنگی و علمی این شهر در نظرش عظیم تر از پیش می‌گردد. این کتاب را جناب آقای محمدرضا نیلفروشان تصحیح کرده و تعلیقات لازم را بر آن افزوده است. درباره مدارس معمور اصفهان علاوه بر آنکه خود مولف در بسیاری موارد مستقلا به مدارس مراجعه نموده، از کتاب بسیار نفیس و گرانبهای «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» تالیف جناب آقای
هنرفر بهره‌های زیادی
برده است.
شاردن در سفرنامه خود درباره
اصفهان می‌نویسد: در این شهر بزرگ پیروان مذاهب مختلف
مسلمان و مسیحی و کلیمی و
کافر و
آتش پرست پیدا می‌شود و بازرگانان از هر گوشه دنیا در آن گرد آمده‌اند. اصفهان دارالعلم شرق است و علم و دانش از آن به بلاد و اقطاع مختلف مخصوصا
هندوستان پراکنده می‌شود. بنابراین مولف نیز مجموعه این یادداشت‌ها را که راجع به مدارس دینی اصفهان است، اصفهان یا دارالعلم شرق نامید تا اسمی مطابق بامسمی و بیان کننده مقصود باشد. از مدارس دوره
دیالمه و
سلاجقه تقریبا هیچ گونه اثری باقی نمانده است و ظاهرا در عهد دیالمه اصلا مدرسه‌ای وجود نداشته و مساجد محل تدریس بوده است، در
زمان ملکشاه سلجوقی خواجه نظام الملک مدرسه خود را به نام «نظامیه» در محله دشت اصفهان «محله در» - که اکنون به طوقچی معروف است و محله دشت را روی هم «دردشت» گفته‌اند- بنا کرد که تا قرن دهم موجود بوده و خاندان
آل خجند متصدی امر تولیت و تدریس آن بوده‌اند، از دوره
آل مظفر و
آق قویونلوها کم و بیش آثاری موجود است که در متن کتاب به آنها اشاره می‌شود، دوره صفویه عصر درخشان علم و دانش در اصفهان بوده و دانشمندان از اطراف ممالک اسلامی بالاخص شهرهای
شیعه نشین روی بدین کانون علمی نموده و یا
سلاطین صفوی آنان را به مملکت خود و
پایتخت دعوت می‌کرده‌اند. در هر کوی و برزن مدرسه‌ای بود و در آن جمعی طالب علم به تحصیل و تدریس اشتغال داشته‌اند. نتیجه یادداشت‌های مولف این است که در داخل حصار شهر اصفهان بناهای زیر وجود دارد: ۱۶۲
مسجد و ۴۸
مدرسه و ۱۸۰۲
کاروانسرا و ۲۷۲
حمام و ۱۲
قبرستان .
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و منابع و مآخذی در انتهای کتاب به همراه منابع و مآخذی که مصحح به کار
برده، ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
